Το Gentrification Έφτασε στο Μεταξουργείο Δίπλα στους Οίκους Ανοχής και σε Διαμερίσματα με Singles

Το «Trojan Horse Project», περί ου ο λόγος, σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε στο Μεταξουργείο από τη συλλογικότητα Left Hand Rotation, στο πλαίσιο του προγράμματος «Contested Cities in Athens» (Αμφισβητούμενες Πόλεις στην Αθήνα) - μια σειρά από καλλιτεχνικά δρώμενα, ομιλίες και εργαστήρια με θέμα τον αστικό χώρο, που διοργάνωσε στην ελληνική πρωτεύουσα το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου το παγκόσμιο δίκτυο Contested Cities, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης. Έννοιες-κλειδιά στο «Contested Cities in Athens» ήταν ο «εκτοπισμός» (displacement) και ο «εξευγενισμός» (gentrification). Είναι το gentrification ένας δούρειος ίππος, ένα εντυπωσιακό δώρο που εκ πρώτης όψεως φαίνεται ευεργετικό, στην πορεία όμως μπορεί να αλλάξει δραματικά τις ζωές των ανθρώπων;

Όμως τι ακριβώς είναι το gentrification; Στο διαδικτυακό λεξικό του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ως «gentrification» ορίζεται «η διαδικασία ανακαίνισης και βελτίωσης ενός σπιτιού ή συνοικίας, προκειμένου να συνάδει με το γούστο της μεσαίας τάξης». Με περισσότερα λόγια, το φαινόμενο εκδηλώνεται κάπως έτσι: σε παρατημένες από τις Αρχές συνοικίες, όπου μένουν άνθρωποι με χαμηλά και πολύ χαμηλά εισοδήματα, καταφθάνουν νέοι γείτονες - σε πρώτη φάση κυρίως άτομα που ψάχνουν φθηνούς και εναλλακτικούς τρόπους διαβίωσης, κοντά στο κέντρο των πόλεων. Η διαμονή τους εκεί φέρνει γρήγορα το άνοιγμα χώρων εστίασης και εναλλακτικών καταστημάτων. Ο εναλλακτικός χαρακτήρας που αποκτούν οι συνοικίες αυτές, τις καθιστά πόλο έλξης για ανθρώπους μέσων και ανώτερων εισοδημάτων. Η έλευση των τελευταίων όχι μόνο αυξάνει τις τιμές της γης, αλλά κάνει και τις κρατικές και δημοτικές Αρχές να ενδιαφερθούν περισσότερο για την περιοχή. Έτσι, οι συνοικίες αυτές αποκτούν καλύτερες κοινόχρηστες υποδομές και περισσότερη ασφάλεια. Αυτές οι αλλαγές κάνουν τις συνοικίες ακόμη πιο ελκυστικές σε άτομα της μεσαίας τάξης και έτσι αυξάνεται η ζήτηση για κατοικίες. Με όρους αγοράς, οι ιδιοκτήτες των ακινήτων αυξάνουν τα ενοίκια και τελικά οι αρχικοί κάτοικοι, αυτοί των χαμηλών εισοδημάτων, αναγκάζονται να αφήσουν τα σπίτια τους, αναζητώντας λιγότερο «εξευγενισμένες» περιοχές.

Όσοι γνωρίζουν την Αθήνα και ακούνε για gentrification, το μυαλό τους γρήγορα πάει στο Γκάζι και το Μεταξουργείο. Τις δεκαετίες του '70, του '80, αλλά και του '90, λειτουργούσαν εκεί βιοτεχνίες, γκαράζ και άλλες επιχειρήσεις που απασχολούσαν χειρώνακτες. Πολλοί από τους εργαζόμενους στις επιχειρήσεις αυτές διέμεναν εκεί, όπως επίσης κάποιοι από τους πρώτους μετανάστες που έφτασαν στην Ελλάδα, αλλά και Ρομά. Την πρώτη δεκαετία της νέας χιλιετίας η εικόνα αυτή άλλαξε σε μεγάλο βαθμό, με το Μεταξουργείο να μετατρέπεται σε συνοικία καλλιτεχνικής δραστηριότητας, αναψυχής και τόπο διαμονής και εργασίας «δημιουργικών εργαζομένων». Η αλλαγή των χρήσεων της γης έφερε αύξηση στην τιμή της. Ο Βασίλης Μακρής, από το γραφείο Makris Real Estate, μου είπε πως στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2000 η μέση τιμή του τετραγωνικού μέτρου στο Μεταξουργείο έφτανε τα 1.000 ευρώ, όταν στα μέσα της δεκαετίας του '90 ήταν 500-600 (170 με 200 χιλιάδες δραχμές).

Στην μπροσούρα όπου παρουσίαζαν τις διάφορες πράξεις-στάδια του «Trojan Horse Project», οι Left Hand Rotation κατονόμαζαν ως βασικό παράδειγμα gentrifier στο Μεταξουργείο την εταιρεία Oliaros. Ιδρυτής της είναι ο επιχειρηματίας Ιάσων Τσάκωνας. Το 2006 και με τις τιμές των ακινήτων ήδη ανεβασμένες, ο Τσάκωνας ξεκινά να αγοράζει με μαζικό τρόπο ακίνητα στο Μεταξουργείο, προσβλέποντας να εντάξει την επένδυσή του στο πρόγραμμα JESSICA (Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas) της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το σχέδιό του περιελάμβανε την ανάπλαση κτιρίων που στη συνέχεια θα στέγαζαν χώρους τέχνης και δημιουργίας και φοιτητικές εστίες. Έφτασε να αγοράσει 42 κτίρια, με τη συνολική του επένδυση να αγγίζει τα 40 εκατομμύρια ευρώ. Το 2013, δήλωνε έτοιμος να αλλάξει το Μεταξουργείο ωστόσο εν έτει 2017, όπως ο ίδιος παραδέχτηκε ο ίδιος σε συνέντευξή του στην εκπομπή VICE Specials του ΑΝΤ1, το εγχείρημα του απέτυχε και τώρα προσπαθεί να πουλήσει τα ακίνητα καταγράφοντας σοβαρές απώλειες.

«Το να αποκομίζεις κέρδος, δεν εξαιρεί το να κάνεις καλό στην πόλη», είχε υποστηρίξει, απαντώντας έμμεσα σε όσους τον κατηγορούν για πρακτικές gentrification. Καθώς το JESSICA προϋποθέτει σύμπραξη του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, ο ίδιος αποδίδει την αποτυχία του εγχειρήματος στο ότι οι κυβερνήσεις δεν έκαναν το μερίδιο που τους αναλογούσε, κυρίως πάνω στο ζήτημα των οίκων ανοχής που λειτουργούν ακόμη στη συνοικία του Μεταξουργείου.

Αν ένας φορέας στήριξε την επένδυση Τσάκωνα στο Μεταξουργείο, αυτός είναι αναμφισβήτητα ο δήμος Αθηναίων. Στη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου της 26ης Οκτωβρίου 2012, ο ίδιος ο δήμαρχος Γιώργος Καμίνης είχε εισηγηθεί υπέρ του σχεδίου του Ιάσωνα Τσάκωνα, στο βαθμό που ο δήμος εμπλεκόταν ως δημόσιος φορέας στο πρόγραμμα JESSICA. «Είχαμε στηρίξει απολύτως την επένδυση του κυρίου Τσάκωνα», μου είπε η είπε η Νέλλη Παπαχελά, αντιδήμαρχος Εμπορίου, Ανάπτυξης και Διαχείρισης Κοινόχρηστων Χώρων. Όπως μου εξήγησε, το 2012 και μετά από διαβούλευση με τους αρμόδιους φορείς, ο δήμος Αθηναίων είχε καταθέσει μια πρόταση νόμου για αλλαγή της νομοθεσίας σχετικά με τους οίκους ανοχής. «Στόχος μας ήταν να μεταφερθούν αρκετοί από τους οίκους ανοχής από το Μεταξουργείο προς άλλες περιοχές, με λιγότερες κατοικίες. Ωστόσο, εκείνην την περίοδο ακολούθησαν οι αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις και στη συνέχεια κανένα κόμμα δε βρέθηκε να το υποστηρίξει μέσα στη Βουλή», συμπλήρωσε.

Ζήτησα από την αντιδήμαρχο να μου πει πώς βλέπει ο δήμος τις αλλαγές που έχουν συμβεί στο Μεταξουργείο. «Σαφώς και οι χρήσεις γης έχουν αλλάξει. Ωστόσο, το Μεταξουργείο συνεχίζει και κατοικείται κυρίως από singles, όχι από οικογένειες. Η όποια ανάπτυξη επιτυγχάνεται με τα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος, είναι κάπως στρεβλή - και με τον τρόπο που λειτουργούν αυτά τα καταστήματα, φοβάμαι ότι διώχνουν και τους τελευταίους κατοίκους αυτής της περιοχής», σημείωσε η κυρία Παπαχελά. Τη ρώτησα ποιο είναι το όραμα του δήμου Αθηναίων για το Μεταξουργείο: «Ένα από τα δύο κτίρια της Δημοτικής Πινακοθήκης βρίσκεται στην πλατεία Αυδή, στο κέντρο του Μεταξουργείου. Εκεί φιλοξενούνται ενδιαφέρουσες εκθέσεις που φιλοδοξούμε να προσελκύουν ακόμη περισσότερο κόσμο. Έχουμε πάρει και πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση των σχολικών κτιρίων στην περιοχή, προκειμένου να δώσουμε κίνητρο σε οικογένειες να μετακομίσουν στη συγκεκριμένη συνοικία. Ιδανικά, όπως σε όλες τις περιοχές, θα θέλαμε να συνυπάρχουν στο Μεταξουργείο όλες οι χρήσεις. Αλλά με το υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο, κάνουμε ό,τι καλύτερο περνάει από το χέρι μας».

Αφού οι οικογένειες της μεσαίας τάξης δεν ήρθαν στο Μεταξουργείο, έχει νόημα να μιλάμε για gentrification; Η Γεωργία Αλεξανδρή είναι μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης (UAM), με το διδακτορικό της να είναι ακριβώς πάνω στο gentrification στο Μεταξουργείο. Βρέθηκε στην Αθήνα ως συμμετέχουσα στο «Contested Cities in Athens» και τη συνάντησα. Τη ρώτησα γιατί η αλλαγή που έχει συμβεί στο Μεταξουργείο είναι gentrification κι όχι απλά αναβάθμιση: «Μιλάμε για gentrification και όχι για αναβάθμιση, διότι αυτή η σειρά αλλαγών στο Μεταξουργείο ανάγκασε παλιούς κατοίκους να αφήσουν την περιοχή. Ο εκτοπισμός είναι αυτός που μας κάνει να μιλάμε για gentrification - και ο εκτοπισμός συνδέεται άμεσα με την αξία και τη χρήση της γης», μου εξήγησε. Της ζήτησα να μου μιλήσει για τον εκτοπισμό που συνέβη, σύμφωνα με τα συμπεράσματα της έρευνά της, στο Μεταξουργείο. «Δυστυχώς, είναι πολύ δύσκολο να μετρήσουμε τον βαθμό του εκτοπισμού που έχει συμβεί στο Μεταξουργείο, επειδή στις απογραφές δεν μετριούνται μετατοπίσεις πληθυσμών εντός δήμου Αθηναίων. Έτσι, κάποιος που έμενε στο Μεταξουργείο, αλλά αναγκάστηκε να φύγει, επειδή του αύξησαν το ενοίκιο, καθώς το σπίτι του έγινε μπαρ ή άλλαξε η ιδιοκτησία, μπορεί να βρήκε κατάλυμα κάτω από τις γραμμές του τρένου, στον Κολωνό ή τον Βοτανικό. Αυτό δε μετριέται. Ωστόσο, στην πολεοδομική μελέτη που είχε κάνει ο δήμος Αθηναίων το 1993, γινόταν αναφορά σε παιδιά Ρομά που έπαιζαν στη Σαλαμίνος. Από τις συνεντεύξεις που έχω κάνει στο πλαίσιο της έρευνάς μου, προκύπτει καθαρά πως άνθρωποι αναγκάζονταν να αφήσουν το Μεταξουργείο από τα τέλη της δεκαετίας του '90. Μάλιστα, το 2004, εν όψει Ολυμπιακών Αγώνων, καταγράφεται μια μαζική απομάκρυνση ανθρώπων Ρομά από τη συνοικία», σημείωσε.

Οι αλλαγές στη χρήση της γης που παρατηρεί κανείς κάνοντας μια απλή βόλτα στο Μεταξουργείο, έχουν καταγραφεί και από τους ειδικούς. «Από την ίδια πολεοδομική μελέτη του 1993, προκύπτει καθαρά πως οι χρήσεις γης ήταν πολύ διαφορετικές από αυτές που υπάρχουν τώρα. Οικονομικές δραστηριότητες που από την οπτική γωνία μεσαίων τάξεων θεωρούνται ανεπιθύμητες και δείγμα υποβάθμισης, όπως γκαράζ, πορνεία, αποθήκες, ελαφρά βιοτεχνία, ήταν συσσωρευμένες εκεί. Και τώρα; Από την καταγραφή που έκανα εγώ, προκύπτει πως τα ακίνητα χρησιμοποιούνται κυρίως για αναψυχή και νέα επένδυση», υπογράμμισε η Γεωργία Αλεξανδρή, που ολοκλήρωσε την έρευνά της το 2013.

Της ζήτησα επίσης να μου πει ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά του Μεταξουργείου που έκαναν τη συνοικία θελκτική για ανθρώπους μέσων και ανώτερων εισοδημάτων. «Έκανα συνεντεύξεις και με gentrifiers. Αυτό που μου έλεγαν είναι πως το Μεταξουργείο τους δίνει μια αίσθηση αυθεντικότητας και αστικού χωριού. Είναι η χαμηλή δόμηση που δίνει αυτή την αίσθηση σε κάποιον που έχει συνηθίσει τις ψηλές πολυκατοικίες. Στο Μεταξουργείο δεν εφαρμόστηκε σε ευρεία κλίμακα η μέθοδος της αντιπαροχής και έτσι δεν υπάρχουν πολλά ψηλά κτίρια. Σε άλλες συνεντεύξεις, άνθρωποι μου είχαν πει πως βλέπουν το Μεταξουργείο σαν σκηνικό θεάτρου».

Η σειρά αλλαγών που ξεκίνησε στο Μεταξουργείο από τα τέλη της δεκαετίας του '90 και η οποία σύμφωνα με τη Γεωργία Αλεξανδρή συνιστά gentrification, μοιάζει να μην συνεχίζεται με την ίδια ένταση. Τουλάχιστον αυτό προκύπτει από τις τιμές των ακινήτων στα χρόνια της κρίσης. Σύμφωνα με τον Βασίλη Μακρή, τα προηγούμενα χρόνια η μέση τιμή του τετραγωνικού είχε υποχωρήσει στα 500 ευρώ, αν και στα ακίνητα που προορίζονταν για επιχειρήσεις εστίασης η μέση τιμή δεν έπεσε ποτέ κάτω από τα 700. Η πτώση αυτή είναι σημαντική, αλλά σαφώς μικρότερη από περιοχές όπως η Κυψέλη και τα Πατήσια, όπου έφτασε ακόμη και το 80%, όπως μου εξήγησε ο ίδιος.

Η εντύπωση πως το gentrification στο Μεταξουργείο δεν έχει ολοκληρωθεί, μάλλον ενισχύεται, αν κάποιος κάνει μια καλή βόλτα στους δρόμους γύρω από την πλατεία Αυδή. Δίπλα στα καλά εστιατόρια και τις μουσικές σκηνές, βλέπει κανείς αρκετούς μετανάστες, με δικά τους μαγαζιά. Κοντά στα καταστήματα με πρωτότυπα χειροποίητα ρούχα, υπάρχουν και οι βιοτεχνίες με τα «κινέζικα», ενώ δίπλα στα μετανεωτερικά μπαρ-κλαμπ συνεχίζουν να λειτουργούν οίκοι ανοχής.

Στο «Trojan Horse Project» συμμετείχαν γύρω στους 20 ανθρώπους, διαφόρων ηλικιών. Κανείς και καμιά. όμως. δεν έμενε στο Μεταξουργείο. Τι σημαίνει το gentrification γι' αυτούς, με ποιες σκέψεις δήλωσαν συμμετοχή στο δρώμενο και τι τους έμεινε μετά από αυτό;

Ο Αναστάσης Μελέτης είναι 19 ετών, σπουδάζει στη Σχολή Καλών Τεχνών και μένει στα Άνω Πατήσια. «Έμαθα τι είναι το gentrification μέσα από το δρώμενο. Αλλά όταν έμαθα, ένιωσα ότι η έννοια μου ήταν ήδη γνωστή, επειδή τελευταία έρχομαι συχνά στο Μεταξουργείο», μου είπε. Τον ρώτησα τι τον κέρδισε στην περιοχή: «Μ' αρέσει η ατμόσφαιρά και ο κόσμος. Μ' αρέσει επίσης που είναι πιο ήσυχα από περιοχές με σαφές στίγμα, όπως τα Εξάρχεια, για παράδειγμα. Εδώ στο Μεταξουργείο βλέπεις τα πάντα, συνυπάρχουν διαφορετικοί άνθρωποι και τάσεις, το "πριν" και το "μετά". Βλέπεις κτίρια που ξεκίνησαν να χτίζονται, αλλά τελικά έμειναν στα μπετά. Μαγαζιά που άνοιξαν με προδιαγραφές για μεγάλη πελατεία και τελικά δεν έχουν πολύ κόσμο.

Αυτό νομίζω συμβαίνει, επειδή τελικά το gentrification δεν ολοκληρώθηκε εδώ. Ευτυχώς, δηλαδή, επειδή δεν νομίζω πως χρειαζόμαστε ένα δεύτερο Γκάζι ή μια δεύτερη Πλάκα».

Η Μαρία Ιωάννου είναι 50 ετών, μένει στα Πετράλωνα και είναι εκπαιδευτικός. «Παλιά έβγαινα συχνότερα στο Μεταξουργείο, τώρα πλέον όχι και τόσο. Όπως και στην περιοχή μου, τα Πετράλωνα, ξεφυτρώνουν συνέχεια μπαράκια και έτσι χάνεται η αίσθηση της γειτονιάς που υπήρχε πιο έντονα, πριν από μια δεκαετία». Όπως μου είπε, πριν από τη συμμετοχή της στο «Trojan Horse Project», δεν είχε καθαρά στο μυαλό της τι σημαίνει «gentrification». «Όταν ξεκίνησα να ακούω για το φαινόμενο, μου ήρθαν στο μυαλό οι άπειρες ξαπλώστρες πάνω στις παραλίες, που διώχνουν πολύ κόσμο, για να φέρουν άλλο, πιο κυριλέ και να βγάλουν λεφτά κάποιοι. Τώρα όμως, καταλαβαίνω πως είναι αρκετά πιο σοβαρό. Εδώ άνθρωποι αναγκάζονται να μετακομίσουν σε άλλες, πιο φτηνές συνοικίες, εξαιτίας της αναβάθμισης και της "ανάπτυξης", όπως θέλουν να τη λένε». Η Μαρία πηγαίνει συχνά στον Πειραιά. Εκεί συναντά κάτι διαφορετικό από τα Πετράλωνα και το Μεταξουργείο. «Στον Πειραιά υπάρχουν ακόμη γειτονιές που δεν έχουν "εξευγενιστεί". Είναι φορές που μου περνάει από το μυαλό να μετακομίσω προς τα 'κει».

Περισσότερα από το VICE

Αυτή Είναι η πιο Ωραία Πολυκατοικία της Αθήνας - με Διαφορά

«Στα Εξάρχεια Ένιωσα σαν Ερωτευμένος Έφηβος»: Το Γράμμα Ενός 28χρονου Πρόσφυγα Προς την Ελλάδα

Ο Ντιν Καρνάζης Εξηγεί πώς Μπορείς να Τρέξεις Συνεχόμενα 563 Χιλιόμετρα Χωρίς Ύπνο για Τρεις Μέρες