Οι Φεμινίστριες στο Hollywood

Κάθε μέρα το VICE Greece παρουσιάζει αποσπάσματα βιβλίων που σχετίζονται με το γυναικείο ζήτημα. Το παρακάτω απόσπασμα είναι από το βιβλίο «Κινηματογράφος και Φεμινισμός» της Janet McCabe, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκης.

H Claire Johnston αρχίζει το γόνιμο άρθρο της «Women’s Cinema as Counter-Cinema» εξετάζοντας την κοινωνιολογική «εικόνα των γυναικών» στις αναγνώσεις εκείνων που ανήκουν στη σχολή της Μarjorie Rosen και της Molly Haskell. H απομάκρυνσή της από μια φεμινιστική κριτική κινηματογράφου, η οποία είχε ως «σημείο αφετηρίας τη χειραφέτηση της γυναίκας από τον ρόλο του σεξουαλικού αντικειμένου», αποκαλύπτει την άμεση ανάγκη να δημιουργηθούν νέες προσεγγίσεις της κινηματογραφικής κριτικής και θεωρίας, διαμορφωμένες από τις νέες ευρωπαϊκές θεωρίες ιδεολογίας, σημειωτικής και υποκειμενικότητας (κυρίως από τα γραπτά του Louis Althusser και του Jacques Lacan). Η παρέμβασή της σηματοδότησε μια σημαντική στροφή από την ερμηνεία του κινηματογράφου ως αντανακλώμενης πραγματικότητας, στην αντίληψη του κινηματογράφου ως προβολής μιας συγκεκριμένης ιδεολογικής κατασκευής της πραγματικότητας. Οι φεμινίστριες διερωτώνται σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι λειτουργίες στο φιλμικό κείμενο κατασκευάζουν νοήματα. Σύγχρονες προσεγγίσεις στην ψυχανάλυση άνοιξαν νέες διόδους και επέτρεψαν στις φεμινίστριες κριτικούς να συμβάλουν με νέες ιδέες, στις ασυνείδητες διαδικασίες που περιλαμβάνει η θέαση μιας ταινίας. Οι ποικίλες αυτές παρεμβάσεις, οι οποίες στόχευαν στο να βρουν μια κατάλληλη γλώσσα με την οποία θα αρθρωνόταν μια θεωρητική θέση, πρόσφεραν νέες προοπτικές και μια ανανεωτική κατεύθυνση για τον φεμινιστικό κινηματογράφο.

Πριν θεωρήσουμε την κειμενική ανάλυση ως ένα βασικό εργαλείο και πριν αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκε η θεωρητική αυτή φάση, προκειμένου να κατασκευάσει μια γλώσσα για τη φεμινιστική θεωρία του κινηματογράφου, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε το πνευματικό περιβάλλον που κατ’ αρχήν επέτρεψε αυτές τις ριζοσπαστικές θεωρητικές παρεμβάσεις. Μαζί με τα φεστιβάλ γυναικείου κινηματογράφου –το Διεθνές Φεστιβάλ Γυναικείου Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης (1972) και αυτό του Τορόντο (1973)– και την έκδοση αρκετών βιβλίων για τη φεμινιστική κινηματογραφική κριτική, με διεξοδική ανάλυση στην εισαγωγή τους, διάφορα κινηματογραφικά περιοδικά άρχισαν να αφιερώνουν χώρο στον διάλογο. Καθιερωμένα κινηματογραφικά περιοδικά όπως το Velvet Light Trap αφιέρωσαν ένα ολόκληρο τεύχος στη θέση των γυναικών στο Hollywood το 1972. Πιο πρόσφατα, περιοδικά κινηματογραφικών σπουδών απομακρύνθηκαν από τις δημοσιογραφικές προσεγγίσεις και τις κοινωνιολογικές μεθοδολογίες, για να ασπαστούν νέες θεωρητικές θέσεις και να εισαγάγουν νέα κριτικά μοντέλα, με σκοπό να διαμορφώσουν μια περισσότερο «επιστημονική» θεωρία του κινηματογράφου. Iδιαίτερα μετά το 1971, το βρετανικό κινηματογραφικό περιοδικό Screen επέκτεινε το φιλοσοφικό και μεθοδολογικό έργο που ξεκίνησε από τo (μετά το 1968) Cahiers du cinéma, αποτελώντας μια σημαντική γέφυρα μεταφοράς ιδεών από την Ευρώπη στη Bρετανία και την Αμερική. Εστιάζοντας την προσοχή του στη γλωσσολογία/σημειωτική, που εξέταζε τους τρόπους διάκρισης της κινηματογραφικής μορφής από άλλες πολιτισμικές μορφές, και θεμελιωμένο σε ένα ριζοσπαστικό αριστερό πολιτικό σχεδιασμό, το περιοδικό επιχειρεί ένα φιλόδοξο πρόγραμμα, που σκοπό έχει να θεωρητικοποιήσει τη σχέση ανάμεσα στις «ιδεολογικές επενέργειες», τη σημασιοδότηση και την υποκειμενικότητα στον κινηματογράφο. Ήταν το πρώτο που εισήγαγε τις ιδέες του Αlthusser, του Lacan και του Christian Metz στην αγγλόφωνη θεωρία του κινηματογράφου και υποστήριξε την εφαρμογή της ψυχανάλυσης (ειδικά του έργου του Sigmund Freud και του Lacan) στη μελέτη του κινηματογράφου και των οπτικών απολαύσεών του. Iδιαιτέρως έδωσε χώρο στο φεμινιστικό αγώνα, διερευνώντας τη θέση που κατέχουν οι γυναίκες στον κινηματογράφο και τον τρόπο με τον οποίο αναπαριστάνονται.

Ανάμεσα στα πρώτα περιοδικά που αφιερώθηκαν ολοκληρωτικά στη φεμινιστική θεωρία του κινηματογράφου ήταν το δυτικογερμανικό Frauen und Film, που ίδρυσε η φεμινίστρια κινηματογραφίστρια και κριτικός Helke Sander, το 1974. Έχοντας μια μαρξιστική κλίση, το περιοδικό περιλαμβάνει άρθρα που κυρίως καταγγέλλουν την πολιτισμική υποτίμηση της γυναίκας –τον αποκλεισμό της από την παραγωγή κυρίαρχων καλλιτεχνικών μορφών, την εικόνα της που υποτάσσεται στη σεξιστική εκμετάλλευση–, ενώ παράλληλα διατυπώνουν μια φεμινιστική πρόταση που έχει ως στόχο να αναγνωρίσει εναλλακτικούς κινηματογραφικούς κώδικες και συμβάσεις για την αναπαράσταση των γυναικών στον κινηματογράφο. Μπορούμε να πούμε ότι το περιοδικό Women and Film (εκδόθηκε στο Berkeley της Καλιφόρνιας ανάμεσα στο 1972 και το 1975) και αργότερα το φεμινιστικό περιοδικό m/f, ξεκίνησαν και ανέπτυξαν έναν περαιτέρω διάλογο πάνω στις πολιτικές της αναπαράστασης. Ιδρυμένο το 1976 από εκείνους που προηγουμένως εργάζονταν στο Women and Film, το περιοδικό Camera Obscura: journal for feminism and film feminism αναδείκνυε τις δυναμικές και την άμεση ανάγκη συνεργασίας ανάμεσα στον φεμινισμό και τον κινηματογράφο. Θέλοντας να ξεπεράσουν γρήγορα τις αρχικές θεωρητικές ανησυχίες –κριτικές σεξιστικών ιδεολογιών και την αποκάλυψη της χαμένης ιστορίας των γυναικών σκηνοθέτιδων–, οι εκδότες ανακοίνωσαν στο πρώτο τεύχος την πρόθεσή τους να αποτελέσουν ένα ριζοσπαστικό βήμα για τη φεμινιστική κριτική κινηματογράφου. Αυτό το συλλογικό εκδοτικό σημείωμα αναγνώριζε ότι «οι γυναίκες καταπιέζονται όχι μόνο οικονομικά και πολιτικά, αλλά επίσης μέσα στις ιδιαίτερες μορφές της συλλογιστικής, σημασιολογικής και συμβολικής συναλλαγής του πολιτισμού μας». Οι εκδότες θεώρησαν επιπλέον ότι η καταπίεση αυτή θα πρέπει να καταγραφεί και να αναλυθεί μέσω μιας κειμενικής ανάλυσης (για να καταλάβουμε πώς παράγεται το νόημα από το φιλμικό κείμενο). Οι δημοσιεύσεις αυτές επέτρεψαν την ύπαρξη ενός πνευματικού πεδίου όπου μπορούσαν να λάβουν χώρα η φεμινιστική ανάλυση και κριτική του κινηματογράφου.

#Γυναίκα: Το Σώμα της Ανήκει

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook

Εκείνο που διέκρινε τη βρετανική φεμινιστική κριτική του κινηματογράφου από τις κοινωνιολογικές απόψεις, ήταν εν μέρει η έμφασή της στη θεωρία. Μια τέτοιου είδους παρέμβαση έγινε δυνατή χάρη στην υιοθέτηση θεωριών και μεθόδων οι οποίες είχαν ήδη εφαρμοστεί αλλού στα πλαίσια των κινηματογραφικών σπουδών, προκειμένου να «ξεκλειδώσουν» τις συγκεκριμένες λειτουργίες που παρήγαν νόημα μέσα στο φιλμικό κείμενο. Περιοχές της υπάρχουσας κινηματογραφικής θεωρίας, σχεδιασμένες από τις φεμινίστριες κριτικούς του κινηματογράφου, τη συγκεκριμένη στιγμή, εμπλουτίστηκαν από σύγχρονες ευρωπαϊκές φιλοσοφίες,περιλαμβανομένων της σημειωτικής (της δομικής γλωσσολογίας του Saussure/της σημειολογικής θεωρίας του Barthes) και του μετα-στρουκτουραλισμού (του στρουκτουραλιστικού-μαρξιστικού έργου του Althusser και της μετά το 1968 κριτικής κινηματογράφου και θεωρίας των ειδών των Cahiers du Cinéma). Οι θεωρίες αυτές δεν έκαναν μόνο δυνατή την παρέμβαση του φεμινισμού, παρέχοντας σε αυτόν μια γλώσσα με την οποία θα μιλούσε, αλλά επίσης νομιμοποίησαν τη θεωρητική θέση του φεμινισμού λόγω της στάσης του μέσα στη σύγχρονη ακαδημαϊκή σκέψη.

Η οικειοποίηση του μετα-στρουκτουραλισμού και της σημειολογίας, σήμαινε ότι η πρωταρχική εστίαση της φεμινιστικής έρευνας ήταν αρχικά η ανάλυση του φιλμικού κειμένου. Κάθε μεθοδολογική προσέγγιση επιβεβαιωνόταν από τη διαπίστωση ότι το νόημα, πέρα από το ότι επιβλήθηκε στην ταινία από έξω, παράχθηκε μέσα από τις εσωτερικές λειτουργίες του ίδιου του κειμένου. Για παράδειγμα, η νεο-μαρξιστική κριτική κινηματογράφου που αναπτύχθηκε στο Screen αναγνώρισε «το κλασικό ρεαλιστικό κείμενο» ως ένα μοντέλο κατανόησης της ιδεολογίας του αφηγηματικού κινηματογράφου του Hollywood (Μc Cabe 1974). Το κλασικό ρεαλιστικό/αφηγηματικό κείμενο περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο αναπαράγεται η αστική ιδεολογία, εμπλέκοντας τον θεατή μέσα σε έναν αναπαραστασιακό κόσμο που, παρά τις πολυάριθμες φωνές που συναγωνίζονται για την προσοχή, είναι ενιαίος και υψηλής πολυπλοκότητας. Κοινωνικο-πολιτισμικές τάσεις παραμένουν κρυμμένες και σταδιακά υπονομεύονται, καθώς ο κυρίαρχος λόγος απορρίπτει όλες τις άλλες πιθανές ερμηνείες. Η κειμενική κριτική, διαμορφωμένη από προϋπάρχουσες μεθοδολογίες, ζητούσε από τους κριτικούς να γνωστοποιήσουν τον τρόπο με τον οποίο η ιδεολογία παρήγε γνώση για τον εαυτό της μέσα από το δικό της κειμενικό σύστημα.

Για να βοηθήσουν τις φεμινίστριες να καταλάβουν τον τρόπο ανάλυσης των ιδεολογικών λειτουργιών μέσα στο κείμενο, στράφηκαν σε κριτικές που σχετίζονταν με την ιδεολογία, τις πολιτικές και τον κινηματογράφο, που πρόσφατα είχαν ξεκινήσει από το σημαντικό γαλλικό κινηματογραφικό περιοδικό Cahiers du Cinéma. Καθοδηγημένη από την πρόσφατη ανάπτυξη της γαλλικής μετα-στρουκτουραλιστικής σκέψης και πνευματικά καθορισμένη από τα πολιτικά γεγονότα του Μάη του ’68, η πρόσφατα ανεπτυγμένη πολιτικοποιημένη κριτική κινηματογράφου είχε ως σκοπό να κατανοήσει το κείμενο ως μια κατασκευή δομημένη από την ιδεολογία. Η νέα θεωρία αναγνώρισε το έργο της ιδεολογίας ως κάτι που επιδιώκει να αποκρύψει τις δικές της διεργασίες στην πορεία διατύπωσης νοήματος, ενώ αναγνώρισε και τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι μηχανισμοί θα μπορούσαν ανεξάρτητα να ασκήσουν επιρροή στην παραγωγή νοήματος […]

[VICE Video] #Γυναίκα: Μαθήματα Αυτοάμυνας

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

H κειμενική ανάλυση είχε ως στόχο να κατακερματίσει το κείμενο σε επιμέρους τμήματα, ώστε να επιτρέψει μια ανάγνωση των βασικών ιδεολογικών διεργασιών που λαμβάνουν χώρα κατά την παραγωγή νοήματος. Η κειμενική ανάλυση βασίζεται στη θεώρηση των κειμένων ως κατασκευών, καθώς δομούνται από το ιδεολογικό έργο κάνοντας την ίδια στιγμή το έργο αυτό να φαίνεται φυσικό – ενσωματώνοντας, με άλλα λόγια, την άρνηση ή την εξάλειψη της λειτουργίας της ιδεολογίας.

Μπορούμε εύκολα να δούμε τη χρησιμότητα της ιδεολογικής ανάλυσης στη φεμινιστική θεωρία του κινηματογράφου. Οι κριτικοί που την οικειοποιήθηκαν μπορούσαν τουλάχιστον να θέσουν ερωτήματα πάνω στις καταπιεστικές κειμενικές λειτουργίες της πατριαρχικής ιδεολογίας που ορίζουν τη γυναίκα ως Άλλο. Όπως ακριβώς ο Roland Barthes (1973) επισήμανε ότι ένα από τα αποτελέσματα της ιδεολογίας είναι να κάνει τα σημάδια της να εμφανίζονται ως μέρος της φυσικής τάξης, έτσι και ο φεμινισμός εστίασε την προσοχή του στον τρόπο με τον οποίο οι κυρίαρχες πρακτικές κινηματογράφησης μετέφεραν τους ιδεολογικούς κώδικες της πατριαρχίας προκειμένου να κατασκευάσουν μια γυναικεία εικόνα που ήταν κατά κάποιον τρόπο καθορισμένη. Ο μετα-στρουκτουραλισμός και η σημειολογία επέτρεψαν στον φεμινισμό να πραγματοποιήσει μια πιο αυστηρή θεωρητική ανάλυση σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι ιδεολογικές λειτουργίες του κινηματογράφου κατασκεύαζαν την ιδέα της γυναίκας μέσα από τις δικές του κειμενικές πρακτικές.

Οι φεμινίστριες κριτικοί έδωσαν ιδιαίτερη προσοχή στην ανάγνωση του κλασικού χολιγουντιανού κινηματογράφου, προκειμένου να αποκαλύψουν αυτό που η κυρίαρχη ιδεολογία απέκρυπτε κατά τη διαδικασία παραγωγής της πατριαρχικής γνώσης […] Τα επιχειρήματά τους, δημοσιευμένα για πρώτη φορά το 1970, ανατυπώθηκαν μεταφρασμένα την επόμενη χρονιά στο Screen και συνέπεσαν με τις πρώτες προσπάθειες του φεμινισμού να εξετάσει τις σχέσεις ανάμεσα στην ιδεολογία και την κατασκευή της γυναίκας ως αντικειμένου. Οι θεωρητικοί αυτοί υποστηρίζουν ότι κάθε ταινία εμπεριέχει ένα ιδεολογικό σύστημα. Επιπλέον, η ιδεολογία δεν λειτουργεί πάντα με τον ίδιο τρόπο μέσα στο κείμενο. Πιο συγκεκριμένα, αναλύουν σε πέντε σημεία τον τρόπο με τον οποίο η ιδεολογία λειτουργεί μέσα στις ταινίες, είτε σ’ εκείνες που αναμφίβολα υπηρετούν την κυρίαρχη ιδεολογία είτε σ’ εκείνες που την υπονομεύουν ανοιχτά. Iδιαιτέρως μια κατηγορία είναι εκείνη που έλκει το ενδιαφέρον του φεμινισμού· πρόκειται για τις ταινίες που επιφανειακά δείχνουν ότι συμμορφώνονται με την κυρίαρχη ιδεολογία, αλλά κατά βάθος είναι πολύ πιο σύνθετες. Οι ταινίες αυτές, που εμφανίζονται να εκθέτουν και να ξεγυμνώνουν τις λειτουργίες της ιδεολογίας, γοητεύουν περισσότερο τον φεμινισμό. Παίρνοντας τη σκυτάλη από τα Cahiers και την ανάγνωση που έκαναν στην ταινία του John Ford, Ο Νεαρός Κύριος Λίνκολν (Young Mr Lincoln, 1939), οι φεμινιστικές κειμενικές αναλύσεις εστίασαν την προσοχή τους στα διασπασμένα κείμενα, με σκοπό να βρουν σημάδια ιδεολογικής και υφολογικής πάλης σε σχέση με τις κυρίαρχες κινηματογραφικές αναπαραστάσεις των γυναικών.

Ο φεμινισμός υιοθέτησε τις μεθόδους ιδεολογικής ανάλυσης των Cahiers –τον χωρισμό του κειμένου σε μικρότερες ενότητες, τη λεπτομερή ανάλυση των κρυμμένων (ασυνείδητων) λειτουργιών σε κάθε κομμάτι, καθώς και σε ολόκληρο το φιλμικό κείμενο– προκειμένου να γίνει αποδεκτός. Η οικειοποίηση της μετα-στρουκτουραλιστικής και σημειολογικής κριτικής αποκαλύπτει την ανάγκη της φεμινιστικής θεωρίας του κινηματογράφου να δημιουργήσει μια ενιαία θεωρητική βάση πάνω στην οποία θα χτίσει ένα γνωστικό σώμα που θα μπορούσε να θέσει ερωτήματα πάνω στον τρόπο με τον οποίο οι μηχανισμοί της κυρίαρχης ιδεολογίας παράγουν συγκεκριμένες αναπαραστάσεις γυναικών. Προσανατολισμένη σε ένα τέτοιο ριζοσπαστικό θεωρητικό έργο, η φεμινιστική θεωρία του κινηματογράφου αύξησε την αξιοπιστία της και ενδυνάμωσε την κριτική της εξουσίας επικαλούμενη λόγους (πολιτική φιλοσοφία, σημειολογία, ψυχανάλυση) των οποίων η επιστημονική αξία ήταν αναμφισβήτητη.

Περισσότερα από το VICE

Έτσι Παρασκευάζεται τo Αυτοσχέδιο Tσίπουρο στις Ελληνικές Φυλακές

51 Τρόποι για να Γίνει Λιγότερο Εχθρικός ο Κόσμος Απέναντι στους Χοντρούς Ανθρώπους

«Εκείνη Δεν Ήθελε, Αυτός Δεν Σταματούσε» - Αυτό Ήταν στην Πραγματικότητα το Προξενιό