Το «Στα Μυστικά του Βάλτου» σε Graphic Novel θα το Διάβαζε και η Πηνελόπη Δέλτα

Ήμουν ακόμη στο Δημοτικό, όταν στη βιβλιοθήκη της γιαγιάς μου βρήκα χωμένα σε μια γωνία το Στα Μυστικά του Βάλτου της Πηνελόπης Δέλτα, ένα ογκώδες βιβλίο 600 και πλέον σελίδων, του οποίου και μόνο το μέγεθος είναι αποθαρρυντικό, για να το διαβάσει ένα δεκάχρονο παιδί. «Είναι παιδικό, να το διαβάσεις», μου είπε η γιαγιά μου και εγω, τέλος πάντων, κάπως το ξεκίνησα. Παρότι μου φάνηκε κυριολεκτικά και μεταφορικά λίγο βαρύ μέσα στο ανέμελο καλοκαίρι μου, η ζωηρή διήγηση της Πηνελόπης Δέλτα γύρω από τους αγώνες των Ελλήνων και των Βουλγάρων στις αρχές του 20ού αιώνα για την υπό οθωμανικό έλεγχο Μακεδονία με γοήτευσαν, αφού άλλωστε οι ήρωες, είτε είναι Έλληνες είτε Βούλγαροι, συχνά σκιαγραφούνται με άξονα τα πάθη, τις επιθυμίες και τις αδυναμίες τους, στοιχεία οικουμενικά στην ανθρώπινη φύση.

Μετά από πολλά χρόνια, είχα την ευκαιρία να πιάσω ξανά στα χέρια μου το Στα Μυστικά του Βάλτου. Αυτή τη φορά όχι ως μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα, αλλά ως ένα μοναδικό graphic novel του συγγραφέα/δημοσιογράφου Γιάννη Ράγκου και του comic artist/εικονογράφου Παναγιώτη Πανταζή, οι οποίοι, μετά την πετυχημένη συνεργασία τους στην κυκλοφορία του Ερωτόκριτου σε graphic novel αποφάσισαν να μεταφέρουν ένα έπος της νεοελληνικής γραμματείας στο σήμερα, καταφέρνοντας να νοηματοδοτήσουν εκ νέου τα διαχρονικά και πανανθρώπινα μηνύματα ενός βιβλίου που γράφτηκε πριν από οκτώ δεκαετίες. Το αισθητικό αποτέλεσμα του Στα Μυστικά του Βάλτου (εκδόσεις Polaris) με έκανε να ζηλέψω όσους θα μπορέσουν να το απολαύσουν ως παιδιά. Ωστόσο, αυτό δεν με απέτρεψε από το να ρουφήξω τόσο το σενάριο του Γιάννη, όσο και τα σκίτσα του Παναγιώτη, σε ένα graphic novel με εντυπωσιακό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.

Αφού το διάβασα, αποφάσισα να επικοινωνήσω με τον Παναγιώτη Πανταζή, για να μιλήσουμε για το νέο graphic novel, τα ελληνικά κόμικς και το πώς τα σκίτσα μπορούν να μας μάθουν Ιστορία, με έναν πιο διασκεδαστικό τρόπο.

VICE: Πώς αποφασίσατε να μεταφέρετε σε graphic novel το Στα Μυστικά του Βάλτου, ένα δημοφιλέστατο ιστορικό μυθιστόρημα της νεοελληνικής γραμματείας;
Παναγιώτης Πανταζής: Υπήρχε η σκέψη από τις εκδόσεις Polaris να γίνουν κόμικς διάφορα κείμενα της ελληνικής γραμματείας και η αρχή είχε ήδη γίνει με τον Ερωτόκριτο. Ενώ ακόμη σχεδιαζόταν το πρώτο βιβλίο, οι εκδόσεις επικοινώνησαν μαζί μου για το ενδεχόμενο συνεργασίας μας στο επόμενο, που ήταν το Στα Μυστικά του Βάλτου. Το βιβλίο της Πηνελόπης Δέλτα είναι σκοτεινό και μελαγχολικό, όπως μου είπαν και ένιωσα κολακευμένος από την προοπτική να δουλέψω πάνω σε κάτι, στο οποίο θα μπορούσα να είμαι ο εαυτός μου σχεδιαστικά, χωρίς χαλινάρι.

Ποιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του graphic novel;
Όταν αναλαμβάνεις να διασκευάσεις ένα έργο που γράφτηκε πριν από 80 χρόνια και διαδραματίζεται πριν από 110, είναι πρόκληση να μεταφέρεις το κλίμα του, την αίσθηση της εποχής του, τις αρετές και τις σκοτεινές πλευρές των χαρακτήρων του, κάνοντας σαφές το context στο οποίο όλα αυτά συνέβαιναν. Όταν γράφτηκε το 1937, το βιβλίο της Πηνελόπης Δέλτα θεωρούνταν πατριωτικό, σε μια εποχή που η Ευρώπη ήταν στο χείλος της καταστροφής από τη φασιστική απειλή και κάποιος που ήταν πατριώτης θα ήταν διατεθειμένος να υπερασπιστεί τη χώρα του από αυτή την απειλή. Σήμερα, είναι κάτι άλλο. Οι λέξεις αλλάζουν νόημα στο context της εποχής. Νομίζω ότι ο Γιάννης (σ.σ.: Ράγκος, δημιουργός του σεναρίου του graphic novel) κατάφερε να μεταφέρει τα συστατικά του βιβλίου που το κάνουν σπουδαίο στη σημερινή εποχή, καταφέρνοντας παράλληλα να κρατήσει ζωντανές τις προθέσεις και τα κίνητρα των χαρακτήρων του βιβλίου, τοποθετημένα στο context της εποχής που περιγράφεται.

Πόσο χρόνο δουλέψατε πάνω Στα Μυστικά του Βάλτου;
Συνολικά δουλέψαμε σχεδόν τρία χρόνια, από τη στιγμή που ο Γιάννης ξεκίνησε να δουλεύει το σενάριο και εγώ να σχεδιάζω προσχέδια μελετώντας χαρακτήρες, τοπία και άλλα στοιχεία του βιβλίου, μέχρι τη στιγμή που χρωμάτισα την τελευταία σελίδα που θα έμπαινε στο graphic novel.

Πόσο εύκολη ήταν η οπτικοποίηση του βιβλίου και πώς καταφέρατε να χωρέσετε τις 600 σελίδες του μυθιστορήματος στις 114 σελίδες του graphic novel;
Αυτό είναι κάτι που πραγματικά θαύμασα στη δουλειά του Γιάννη, το πώς κατάφερε να κρατήσει την ουσία και τη ζωντάνια των επεισοδίων, ενώ μοντάριζε τόσο τολμηρά. Στο κομμάτι της οπτικοποίησης, είχα την τύχη να έχω στη διάθεση μου ακόμη και φωτογραφίες από την εποχή εκείνη. Ρούχα, όπλα, κατοικίες, όλα αυτά είναι σχετικά εύκολο να τα βρεις. Αυτό που χρειαζόμουν περισσότερο ήταν να αποκτήσω βιωματική σχέση με το τοπίο, επειδή έτσι λειτουργώ: πιστεύω πως οι τόποι έχουν μνήμες που δεν φεύγουν ποτέ από την ατμόσφαιρά τους. Έτσι, ταξίδεψα στα μέρη όπου διαδραματίζεται το βιβλίο, ακολούθησα τα βήματα των χαρακτήρων και μάζεψα εικόνες, σε φωτογραφίες, σκίτσα και σκηνές που κράτησα ζωντανές στο μυαλό μου καθ’ όλη τη διάρκεια της δημιουργίας του βιβλίου.

Φαίνεται ότι τα ελληνικά κόμικς απολαμβάνουν μια περίοδο ακμής. Πού οφείλεται αυτή η άνθιση και τι έρχεται να προσφέρει το Στα Μυστικά του Βάλτου;
Πιστεύετε πως είναι έτσι; Χαίρομαι, όμως δεν μπορώ να το επιβεβαιώσω, καθώς το ζω από μέσα και όταν δουλεύεις σκληρά για κάτι, είναι δύσκολο να καταλάβεις αν η προσωπική σου αίσθηση ταυτίζεται με την άποψη της κοινής γνώμης. Για το Στα Μυστικά του Βάλτου μπορώ να πω με σιγουριά ότι έρχεται να προσφέρει μια ολοκληρωμένη πρόταση για ένα κόμικ: έναν κλασικό τίτλο, δοσμένο με μια νέα ματιά, φυσικά με σεβασμό στο πρωτότυπο. Έγινε σκληρή δουλειά από όλους τους συντελεστές, από αυτούς που φαίνονται, όπως είναι ο σεναριογράφος και ο σχεδιαστής, μέχρι τους πιο αφανείς, όπως ο διορθωτής και οι γραφίστες. Ακόμη, υπήρχε έμπρακτο ενδιαφέρον από τους εκδότες καθ’ όλη τη διάρκεια της δημιουργίας, προσοχή μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια σε κάθε στάδιο της παραγωγής, από την επιλογή χαρτιών και μελανιών, μέχρι τη διανομή. Κάποιος που το κρατάει στα χέρια του, το καταλαβαίνει.

Το Στα Μυστικά του Βάλτου αποτελεί ένα graphic novel που καταπιάνεται με την ελληνική Ιστορία. Όμως φαίνεται πως υπάρχει μια γενικότερη τάση, τόσο τα ελληνικά κόμικς όσο και η ελληνική λογοτεχνία, να επιστρέφουν στον τρόπο ζωής περασμένων δεκαετιών. Πού οφείλεται αυτή η αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για την ελληνική ηθογραφία;
Ίσως και να μην υπάρχει τόσο έντονα αυτή η τάση, αλλά να είναι το γεγονός ότι μερικοί δημιουργοί με χρόνια πορεία στον χώρο -εκεί γύρω στα 30 και κάτι- αποφάσισαν να στραφούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Αν κοιτάξουμε τη συνολική εικόνα των ανθρώπων που κάνουν κόμικς στην Ελλάδα, δεν ισχύει το ίδιο για τα νεότερα παιδιά που ασχολούνται τώρα, έχουν τελείως διαφορετικά πράγματα να δώσουν. Όσον αφορά τη δική μου πορεία, μπορώ να πω ότι ήταν μια ενδιαφέρουσα πρόκληση να βγω εκτός του comfort zone μου σχεδιαστικά, μιας που τόσα χρόνια οι περισσότερες δουλειές μου αναφέρονται στο σήμερα και σε αστικά περιβάλλοντα, χωρίς σκηνές δράσης.

Ποια είναι η αγαπημένη σου σκηνή από το graphic novel;
Πρόκειται για μια ήσυχη στιγμή, απογυμνωμένη ακόμη και από τον περιβάλλοντα χώρο της: η στιγμή που δυο παλιοί φίλοι αναγνωρίζονται, πολλά χρόνια αφού έχει χάσει ο ένας τα ίχνη του άλλου.

Το Στα Μυστικά του Βάλτου θεωρείται παιδικό βιβλίο. Τι εντύπωση σου άφησε η ανάγνωσή του στην ενήλικη ζωή σου;
Ότι δεν είναι ένα παιδικό βιβλίο. Ή, ότι παλαιότερα δεν δίσταζαν να δώσουν σε παιδιά να διαβάσουν κάτι με τόσο ωμές αφηγήσεις για σκληρά γεγονότα. Δεν είναι μόνο η σκληρότητα των γεγονότων, είναι και οι δαιδαλώδεις διαδρομές των αφηγήσεων, που ίσως το καθιστούν δύσκολο ως παιδικό ανάγνωσμα. Διαβάζοντάς το, εν αναμονή του σεναρίου από τον Γιάννη, ένιωθα πως έχουμε στα χέρια μας έναν θησαυρό, ότι κρατάμε στα χέρια μας φοβερές πρώτες ύλες και πως αν ξεμπλέκαμε το κουβάρι σωστά, θα μπορούσαμε να δώσουμε ξανά από την αρχή στον κόσμο ένα πολύ δυνατό έργο - και πιστεύω ο Γιάννης έκανε εξαιρετική δουλειά.

Το βιβλίο γράφηκε τη δεκαετία του ’30 και το graphic novel ήρθε μετά από σχεδόν εννέα δεκαετίες. Τι έχει να μας πει το μυθιστόρημα για το σήμερα;
Προσωπικά, με εντυπωσιάζει το γεγονός ότι η Πηνελόπη Δέλτα επιλέγει να μας δείξει μόνο ένα κομμάτι από το timeline του Μακεδονικού Αγώνα, το όποιο είναι κάπου στη μέση του, δεν δείχνει τον ενθουσιασμό της αρχής, δεν δείχνει το τέλος που έχει έρθει η νίκη, όπως έχει έρθει. Επιλέγει να μας δείξει ένα κομμάτι, στο οποίο οι άνθρωποι που συμμετέχουν μια νικάνε και μια πεθαίνουν, μια νιώθουν περήφανοι για αυτό που κάνουν και μια τσακισμένοι. Ακόμη και οι ηρωικότεροι, οι αγιοποιημένοι, έχουν στιγμές που σπάνε, που κάνουν πίσω. Δεν είναι άφθαρτοι ήρωες, είναι άνθρωποι που υπό αντίξοες συνθήκες προσπαθούν για κάτι που θεωρούν ιερό, αλλά ταυτόχρονα αντιμετωπίζουν τη μια ματαίωση μετά την άλλη. Εν τέλει, αυτό μένει, κανείς δεν φτάνει στο τέλος αλώβητος. Η συνειδητοποίηση πως και η άλλη πλευρά έχει τα ίδια κίνητρα κάνει τους χαρακτήρες να αμφισβητούν με έναν ανθρώπινο τρόπο τις πράξεις τους, ενώ ο Τέλος Άγρας, που κατά τη Δέλτα είναι ο ιδανικός ήρωας, με τις ενωτικές τάσεις και την έμφυτη ευγένειά του, δικαιώνεται ακόμη και σήμερα.

Το Στα Μυστικά του Βάλτου μας διηγείται μια όχι και τόσο γνωστή πλευρά της ελληνικής Ιστορίας, δηλαδή τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα, λίγο πριν από το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων. Μπορούν τα κόμικς να μας μάθουν Ιστορία, μέσα από έναν πιο διασκεδαστικό τρόπο;
Ναι, φυσικά, αφού μιλάμε για ένα έργο που περιλαμβάνει μια μείξη πραγματικών και φανταστικών χαρακτήρων. Θα προέτρεπα να μην τελειώσει εκεί το «μάθημα» και να υπάρξει παραπέρα ψάξιμο. Μακάρι το κόμικς μας να είναι η αφορμή για αυτό το ψάξιμο.

Στο βιβλίο είναι έντονο το στοιχείο του αλυτρωτικού εθνικισμού, αφού παρουσιάζεται ο εθνικιστικός ανταγωνισμός μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων για την υπό οθωμανικό ακόμη έλεγχο Μακεδονία. Πώς αντιμετωπίσατε το στοιχείο του εθνικισμού στο graphic novel;
Σαν ένα από τα στοιχεία της εποχής. Τα γεγονότα και ο ψυχισμός των χαρακτήρων, όπως περιγράφονται από την Πηνελόπη Δέλτα, είναι τόσο πλούσια που θα ήταν υποκριτικό να παραβλέψουμε ή να λογοκρίνουμε αυτό το κομμάτι. Είναι σαν να θες να μιλήσεις για την εποχή της δουλείας στις ΗΠΑ και να ρετουσάρεις την -κανονικοποιημένη τότε, απαράδεκτη σήμερα- προσφώνηση «nigger». Έτσι ήταν τότε τα πράγματα, έτσι τα παρουσιάζουμε. Όσο βάρος δώσαμε στο να παρουσιάσουμε τα προσωπικά δράματα, τα κίνητρα προσωπικής εκδίκησης και τις ενωτικές τάσεις, τόσο βάρος δώσαμε και στους χαρακτήρες που εκφράζουν την εθνικιστική πλευρά. Μην ξεχνάμε πως η ίδια η Δέλτα, την οποία μια γενικευμένη άποψη τη θέλει εθνικίστρια, αφιερώνει το έργο της «στον ιδανικό ήρωα, Τέλο Άγρα», τον άνθρωπο που με την ενωτική νοοτροπία του έβλεπε στον αντίπαλο έναν άνθρωπο και όχι έναν βάρβαρο.

Δείτε παρακάτω περισσότερα σκίτσα του Παναγιώτη Πανταζή κατά τη διάρκεια δημιουργίας του graphic novel Στα Μυστικά του Βάλτου.

Περισσότερα από το VICE

Έλληνες Πρώην Emo Θυμούνται τις Εποχές που Άραζαν στα Σκαλάκια του Συντάγματος

Φραπέ, Che Guevara και Εφοριακοί: Φωτογραφίες που Περιγράφουν την Αναμονή στα Δημόσια Κτίρια

Ένας Χρήσιμος Οδηγός για το Ποια Συμπληρώματα Διατροφής Λειτουργούν Τελικά