Ο Χρήστος Καρακέπελης μας Μυεί στον Κόσμο του Ντοκιμαντέρ

​Ο Χρήστος Καρακέπελης είναι ο δημιουργός δύο εκ των ωραιότερων ελληνικών ντοκιμαντέρ: «​Το Σπίτι του Κάιν» (2001) το οποίο «παραβιάζει» το άβατο των φυλακών προκειμένου να παρακολουθήσει την ψυχολογική διαδρομή καθημερινών ανθρώπων-δραστών ανθρωποκτονίας και την «​Πρώτη ‘Υλη» (2011), ένα επίσης ανθρωποκεντρικό -και πολυβραβευμένο- ντοκιμαντέρ, το οποίο παρακολουθεί επτά συλλέκτες scrap να ταΐζουν με φθηνή πρώτη ύλη τα καμίνια των χαλυβουργιών -πλουτίζοντας μια αλυσίδα μεσαζόντων-, με μοναδική ανταμοιβή ένα πιάτο φαΐ.

Τα γυρίσματα της «Πρώτης ‘Υλης» -τα οποία διήρκησαν επτά ολόκληρα χρόνια- έγιναν, ως επί το πλείστον, σ’ έναν τσιγγάνικο μαχαλά στον Ταύρο, στα σύνορα με τον Ελαιώνα. Η εικόνα σήμερα όμως, τρία χρόνια μετά, είναι εντελώς διαφορετική. Μιας και μιλάμε για ένα αχανές βιομηχανικό τοπίο, γεμάτο μπάζα και σκουπίδια. Σκουπίδια που κάποτε ήταν προσωπικά αντικείμενα. Ρούχα, παπούτσια, μαχαιροπίρουνα, κούκλες και παιχνίδια εκτεθειμένα στον ορατό κίνδυνο του χρόνου και τον αόρατο κίνδυνο της αδιαφορίας.

Σκεφτήκαμε πως θα είχε ενδιαφέρον να βγάλουμε μερικές φωτογραφίες εκεί. Να αποτυπώσουμε την αντίθεση. Τα μπάζα και το χάος τους περικύκλωναν ήδη από τότε, παρόλα αυτά έριχναν τσιμέντο μπροστά από τους μαχαλάδες για να φτιάξουν αυλές – αυλές που σκούπιζαν τακτικά, ώστε να δημιουργούν την ψευδαίσθηση του νοικοκυριού. Περπατάμε ανάμεσα στην διασκορπισμένη πραμάτια τους, δεν είναι κανείς τους εκεί πια (εκδιώχθηκαν πριν δύο χρόνια) – κι όμως είναι όλοι. Σκέφτομαι πόσο θέλω να ξαναδώ την «Πρώτη ‘Υλη». Να συγκρίνω τις εικόνες. Το ντοκιμαντέρ βέβαια δεν είναι μόνο εικόνες, δεν είναι φωτογραφίες. Είναι ο καθρέφτης ενός παράλογου κόσμου. Άλλοτε του δικού μας και άλλοτε κάποιου παράλληλου.

VICE: Αρχικά θα ήθελα να μου πείτε δύο λόγια για τα στάδια της δημιουργίας ενός ντοκιμαντέρ. Τις δικές σας συνειδητοποιήσεις, αν θέλετε, πάνω σε αυτά στο πέρασμα του χρόνου.

Χρήστος Καρακέπελης: Ξεκινάμε με το στάδιο της…

Προ-παραγωγής
Ένα στάδιο που δυστυχώς δεν υπάρχει επισήμως πουθενά, δεν αποτιμάται σε κανένα προϋπολογισμό και καμία χτηματοδότηση. Δουλειά που συνήθως απαιτεί χρόνια έρευνας, σκέψης, επαφής. Πρέπει να γίνεται βιωμένα, μακριά από την ευκολία και την προχειρότητα, της video καταγραφής.

Και συνεχίζουμε με το…

Σενάριο
Το γραμμένο σενάριο ενός ντοκιμαντέρ, πριν την έρευνα, άν και βρίσκεται στο μυαλό του σκηνοθέτη σαν αίσθηση και δομή, γράφεται μόνο για να συμπληρωθεί ο λογαριασμός του budget. Γιατί δεν μπορεί να γραφτεί σενάριο ντοκιμαντέρ, που να αφορά ανθρώπους στην καθημερινή ζωή, σε πραγματικό χρόνο.

Την…

Έρευνα
Η έρευνα εκ του σύνεγγυς είναι το σημαντικότερο βήμα δημιουργίας. Ο βιωμένος χρόνος της σχέσης με τα πρόσωπα και τους χώρους σ ένα βάθος χρόνου, σε βοηθάει να είσαι συνέχεια μέσα στην κατάσταση. Δεν πρέπει να αφεθείς να σε εμπνέει το πρώτο τυχαίο κλισέ που θα βρεθεί μπροστά σου, όπως στο ρεπορτάζ, που έχει στόχο τον εντυπωσιασμό. Ζητούμενο δεν είναι οι πληροφορίες που συλλέγουμε,αυτές αφορούν μόνο το μυαλό μας και δεν πρέπει να καταλήξουν τελικά μέσα στην ταινία. Όλες αυτές οι γνώσεις ,οι σκέψεις,οι αισθήσεις σε βοηθούν ώστε να είσαι έτοιμος ενστικτωδώς, για να ξεκινήσεις το γύρισμα.

Το…

Γύρισμα
Στο ντοκιμαντέρ δεν μπορείς να οργανώσεις τις καταστάσεις μέσα στην πραγματικότητα όπως στο fiction. Εκφράζεσαι αισθητικά χρησιμοποιώντας την αληθινή ζωή των άλλων ανθρώπων. Δεν πρέπει συνέχεια να τους ενοχλείς, ενώ τους κινηματογραφείς, γιατί από τη έρευνα έχει ήδη κατακτηθεί μια όσμωση. Οι άνθρωποι κουράζονται και δεν φαντάζονται ότι αυτό θα κρατήσει τόσο πολύ. Γι’ αυτό έχεις ανάγκη από έξυπνους και ευαίσθητους συνεργάτες, που δεν θα τους απορρίψουν. Οι χώροι αντανακλούν τους χαρακτήρες και αυτοί λιώνουν δραματουργικά μέσα σ αυτούς.

Τους…

Χαρακτήρες
Ο τρόπος που δουλεύω στηρίζεται στη συμμετοχή των χαρακτήρων. Για χρόνια, μέσα από μια προσωπική σχέση που χτίζεται, μέσα από συζητήσεις και ηχογραφήσεις βιώνουν την ανάγκη μου να τους ακούσω, να με οδηγήσουν στον κόσμο τους. Οι ηχοληψίες εδραιώνουν μια σχέση εμπιστοσύνησς και μύησης στον κόσμο τους, είναι ο «δούρειος ίππος», για να μπω στο κάστρο τους. Όταν η κάμερα έρχεται να συνοψίσει αυτή τη σχέση, δεν υπάρχει καμιά μυθοποίηση ούτε των εργαλείων, ούτε του ρόλου μου, ούτε αυτής της συνθήκης στην οποία συνίσταται ένα γύρισμα.

Και τέλος, το…

Μοντάζ
Πιστεύω πως το μοντάζ υπάρχει μέσα στο μυαλό του σκηνοθέτη και δεν χτίζεται στο τραπέζι του μοντάζ. Δεν πρέπει να ξεκινάει το μοντάζ, πριν υπάρξει δομικά εξ’ ολοκλήρου, μέσα στο μυαλό του σκηνοθέτη, και γι’ αυτό το λόγο διαφωνώ ριζικά με τις εκδοχές, γιατί καταστρέφουν και ευνουχίζουν το υλικό σου. Σκοτώνουν το πιο αθώο και υγιές συναίσθημα που έχεις ο ίδιος για τους ανθρώπους και τις καταστάσεις που κινηματογραφείς. Και τις περισσότερες φορές, τις επιβάλλει η δύναμη των τηλεοπτικών καναλιών, «στρογγυλεύουν τις γωνίες» και το αποτέλεσμα είναι μια σούπα. Αυτό δεν συμβαίνει στο fiction.

Και τον…

Ήχο
Η ηχητική μπάντα μιας ταινίας ντοκιμαντέρ, είναι ο πλούτος της συναισθηματικής εικόνας που βιώνει ο θεατής, έξω από το κάδρο. Χτίζεται με πολύ μεγάλη αφοσίωση και λεπτομερή επιμέλεια, από τον σκηνοθέτη, τον ηχολήπτη στο γύρισμα, τον μοντέρ ήχου και τον sound mixer. Το αυτί είναι πολύ πιο δημιουργικό από το μάτι. Το μάτι τεμπελιάζει αντιθέτως το αυτί επινοοεί, δημιουργεί συνειρμούς. Αφήνει ελεύθερο τον θεατή, να νιώσει και να γεννήσει τις δικές του εικόνες πέρα από αυτό που βλέπει.

Και αν σας ζητούσα να μου δώσετε έναν ορισμό για το ντοκιμαντέρ, ποιος θα ήταν αυτός;

Ντοκιμαντέρ είναι η Τέχνη του Πραγματικού. Είναι αυτή η χαραμάδα διαλόγου που ανοίγεις με την πραγματικότητα με αισθητικούς όρους, γι’ αυτό πάντα ήταν και είναι μέρος της τέχνης και όχι της δημοσιογραφίας, καθώς η τελευταία το καπηλεύτηκε και πολλές φορές το κακοποίησε. Το Ντοκιμαντέρ ανιχνεύει και εμπιστεύεται τις προσλαμβάνουσες των αισθήσεων και δεν υποτάσσεται στην πληροφορία, αποκαλύπτει την ζωή και δεν την καταγράφει. Δεν φιλοδοξεί να αποτυπώσει τίποτα άλλο από αυτήν την προσωπική εμπειρία μας για τον κόσμο.

Τα δικά σας ντοκιμαντέρ είναι ως επί το πλείστον ανθρωποκεντρικά. Που θα πει ότι εξερευνούν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ποια ήταν η άποψή σας όταν ξεκινήσατε και ποια τώρα; Όσον αφορά την ανθρώπινη φύση.

Με ενδιαφέρουν περισσότερο οι άνθρωποι που είναι από τη λάθος μεριά. Είτε από προσωπική τους επιλογή – είτε από κοινωνικό αποκλεισμό. Επειδή είναι αυτοί που θέτουν ωμά τα κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με την ζωή και ανατρέπουν την αντίληψη μας, για μια εκ προοιμίου δεδομένη και «κανονική» πραγματικότητα. Εμείς οι υπόλοιποι, σαν μέλη μιας κοινωνίας πιο κυβερνοποπιημένης και εξαιτίας μιας γενικευμένης αβεβαιότητας -αισθάνομαι τελευταία- πως μοιάζουμε περισσότερο με αντικείμενα παρά με άνθρωπινες υπάρξεις. Έτσι, οι άνθρωποι που ζουν πλάι μας μια υπο-ζωή , είναι αυτοί που στοιχειώνουν αλλά και αμφισβητούν, κάθε τι που κάνουμε, που επιλέγουμε, που ζούμε. Θέτουν αναπόδραστες ερωτήσεις για την ανθρώπινη κατάσταση και τον κόσμο που έχουμε δημιουργήσει. Νιώθω αλληλέγγυος μαζί τους – το ίδιο αδύναμος μέσα σε έναν παράλογο κόσμο αλλά και το ίδιο παράλογα ανθεκτικός, απέναντι του.

Το επερχόμενο σεμινάριο δημιουργίας ντοκιμαντέρ έχει τίτλο “Οικογενειακά | Εσωτερικά Τοπία”. Τίτλος που υποθέτω αφορά την θεματική των ντοκιμαντέρ που θα δημιουργηθούν στα πλαίσιά του. Γιατί όμως; Πώς προέκυψε αυτή η ιδέα και ποιος είναι ο στόχος της;

Το ζητούμενο προέκυψε από αυτή την αμφίσημη ζωή, που κατοικεί για τον καθένα μας μέσα σε ένα σπίτι, σε μια οικογένεια , του οικείου και του απόξενου. Όλα μας είναι γνώριμα, προσβάσιμα αλλά και αινιγματικά, είτε πρόκειται για το σπίτι που ζούμε, είτε για το πατρικό, που έχουμε αφήσει «πίσω μας». Μέσα σε αυτόν τον χώρο και αυτή την ανθρωπογεωγραφία των συγγενών , εάν μετακινήσουμε λίγο το βλέμμα μας και αποστασιοποιηθούμε διακριτικά, θα ανακαλύψουμε το άγνωστο που φωλιάζει μέσα του. Τι πιο γοητευτικό και πιο ιντριγκαδόρικο για να ξεκινήσει κανείς να μάθει, πως μπορεί να κάνει το πρώτο του ντοκιμαντέρ; Ο κινηματογραφικός κόσμος έκφρασης τον καλεί. Το σπίτι, ο χώρος και ο χρόνος ημέρα και νύχτα, η θέα μέσα και έξω από αυτό, μια γιορτή η ένας πόνος, τα έπιπλα και τα μικροαντικείμενα, η σιωπή και ο θόρυβος της καθημερινότητας. Το οικείο και το απροσπέλαστο των προσώπων.

Το ντοκιμαντέρ είναι ίσως το πιο ανεξερεύνητο είδος κινηματογράφου. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν γυριστεί και δεν γυρίζονται φοβερά ντοκιμαντέρ – το αντίθετο μάλιστα. Απλώς το γεγονός ότι καλείται να καταγράψει συνεχώς μεταβαλλόμενες καταστάσεις, το καθιστά κάπως πιο εύπλαστο και άρα λιγότερο συγκεκριμένο. Αυτή όμως δεν είναι και η μαγεία του;

Το ντοκιμαντέρ γίνεται πιο τολμηρό και πιο απρόσμενο, στον τρόπο που βλέπει την ζωή όταν η πραγματικότητα παύει να είναι παγιωμένη. Όταν οι κοινωνικές σχέσεις έχουν διαρραγεί -όπως στον σημερινό κόσμο- τότε η τέχνη αισθάνεται την ανάγκη να εκφραστεί πιο άμεσα, πιο σθεναρά και το πρώτο που αμφισβητείται είναι ο ρεαλισμός. Τα τελευταία χρόνια, οι αισθητικές αναζητήσεις στο κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ, έχουν επηρεάσει παγκοσμίως και τον κινηματογράφο της μυθοπλασίας, υιοθετώντας ντοκιμαντερίστικες πρακτικές στην διεύθυνση των ηθοποιών, στην χρήση της κάμερας, όσο και στην λειτουργία της ηχητικής μπάντας. Δες τους Jean-Pierre και Luc Dardenne, το νέο ρουμάνικο σινεμά (Cristian Mungiu, Cristi Puiu, Corneliu Parompoiu), το ιρανικό σινεμά και τονJafar Panahi, το νέο ανεξάρτητο αμερικάνικο σινεμά (Keane, Lodge Kerrigan, Jeff Nichols, Lena Dunham). Θεωρώ πως είναι λυτρωτικό να κινηματογραφούμε από την μεριά του καθημερινού ανθρώπου – αποτελεί μια θαρραλέα πολιτική πράξη από μόνο του.

Στην συζήτηση που είχαμε προηγουμένως μου είπατε κάτι πολύ ωραίο. Μου είπατε ότι το ντοκιμαντέρ μοιάζει με την ποίηση. Θέλω να μου πείτε μερικά πράγματα ακόμα, πάνω σ’ αυτόν τον συνειρμό.

Παράλληλα με το σινεμά μυθοπλασίας, το non-fiction film, από τα γενοφάσκεια του κινηματογράφου με τους αδερφούς Lumière και ύστερα με την ρωσική πρωτοπορεία αποτελεί την πιο ρηξικέλευθη κινηματογραφική γλώσσα. Αποποιείται τον εναγκαλισμό με το θέατρο και την λογοτεχνία και αρχίζει τους πειραματισμούς στην αφήγηση, στην εικόνα και στον ήχο, ακόμα από την εποχή του βωβού. Το ντοκιμαντέρ συγγένευε ανέκαθεν περισσότερο με την γλώσσα της ποίησης. Η ποίηση μας θυμίζει συνέχεια όλα τα πράγματα που μπορούν να ειπωθούν μόνο σε μία γλώσσα – και να μείνουν αμετάφραστα. Όπως λοιπόν η ποίηση, έτσι και το ντοκιμαντέρ χρησιμοποιώντας την κοινή, φθαρμένη καθημερινή γλώσσα του λαού, μέσα από την δομή, τον ρυθμό και τον ήχο του, εκφράζει με τον πιο διαυγή τρόπο την συγκίνηση και το συναίσθημα όλων των ανθρώπων.

“Το Σπίτι του Κάιν”, το πρώτο ντοκιμαντέρ σας που αφορά τον φόνο, είναι η αρχή μιας τριλογίας που έχετε σκοπό να πραγματοποιήσετε. Ποιες θα είναι οι θεματικές των επόμενων δύο και σε τι συμπεράσματα σας έχει οδηγήσει η μέχρι τώρα έρευνα;

Σκεφτόμουν από την εποχή των γυρισμάτων αυτής της ταινίας μια τριλογία πάνω στον φόνο και στο κακό. Το πρώτο μέρος της τριλογίας, «Το Σπίτι του Κάιν», είναι ο φόνος «εν βρασμώ ψυχής», η αδιέξοδη αίσθηση του εγκλεισμού και η ένοχη συνείδηση. Το δεύτερο μέρος πραγματεύεται τον ιεροτελεστικό Φόνο της Εκδίκησης, μέσα από την «βεντέτα» και το «Κανούν». Απαντάται σε όλη την Μεσόγειο, συντηρείται κυρίως από κλειστές κοινωνίες, πολλές φορές οροσείβιες, όπου οι κοινωνικές σχέσεις είναι στενοί δεσμοί αίματος και κυριαρχεί το Άγραφο Δίκαιο. Στην Έλλάδα υπάρχει ακόμα στα ορεινά της Κρήτης αλλά και στην κοινωνία των Τσιγγάνων. Επίσης, μπορεί θα τον συναντήσει κανείς, στην ορεινή Αλβανία και στο Κόσσοβο, στον Λίβανο, στο Μαρόκο και την Τυνησία, στην Κορσική, στους Βάσκους στα Πυρηνναία και στην Σαρδηνία. Το τρίτο μέρος, θα αφορά μόνο «Τα Συμβόλαια Θανάτου», και θα αφορά τον φόνο-μόνο για το χρήμα. Θα είναι μια παραβολή πάνω στον ίδιο τον καπιταλισμό, μιας και σ’ αυτή την εκδοχή του φόνου, δεν εμπλέκεται καμία συναισθηματική ή ηθική σχέση ανάμεσα στον θύτη και το θύμα.

Επιστρέφω στο σεμινάριο. Ποιοι μπορούν να συμμετάσχουν σε αυτό και όσον αφορά τα ντοκιμαντέρ που θα δημιουργηθούν στα πλαίσιά του, θα προβληθούν -έπειτα- κάπου;

Το σεμινάριο απευθύνεται σε «ανοιχτούς» ανθρώπους, γνώστες και μη του κινηματογράφου, πρόθυμους να εξερευνήσουν τον εαυτό τους, τον μικρόκοσμό τους, αλλά και την σχέση τους με την «ανοιχτή» πραγματικότητα, η οποία παραμένει σύνθετη και αινιγματική. Νομίζω ότι θα εκπλαγούμε όλοι στο τέλος της αυτής της διαδρομής. Μια ταινία πάνω στην οικογένειά μας, είναι ένα αυτό-πορτραίτο μας – ενώ ταυτόχρονα αποτελεί, ένα βλέμμα πάνω στον Άλλο. Όπως και κάθε ειλικρινής καλλιτεχνική απόπειρα. Τον Ίούνιο, με το τέλος των σεμιναρίων θα γίνει προβολή όλων των ταινιών στο κοινό στον χώρο του Κ.Ε.Τ. και φυσικά θα «ανέβουν» και σε μία ειδικά διαμορφωμένη πλατφόρμα στο διαδίκτυο.

Οι παράλληλοι κόσμοι της Αθήνας -και όχι μόνο- είναι αμέτρητοι. Οι ρυθμοί της ζωής όμως και το μάτι που έχει συνηθίσει στην ασχήμια, δεν μας επιτρέπει πάντα να τους δούμε. Κι εκεί έρχεται ο καθρέφτης του ντοκιμαντέρ. Πού θα τον ρίχνατε σήμερα (τι θα δείχνατε) και γιατί;

Σε μια πόλη που αλλάζει ραγδαία και μια ιστορική περίοδο, η οποία δοκιμάζει τον συγκερασμό και την αντίθεση των διαφορετικών προτάσεων πολιτισμού, είναι πολύ σημαντικό, να δει και να αναγνωρίσει κάποιος το είδωλό του μέσα από τον άλλο. Η πόλη μετακινείται δυτικά. Αυτό που μυρίζει αύριο δεν έχει να κάνει με τον στερεοτυπικό καθωσπρεπισμό των βόρειων και των ανατολικών προαστείων. Μικρές παράλληλες ζωές συμπορεύονται με την δική μας, προσπαθώντας να διασώσουν την μνήμη τους – μέσα από μια σύγχρονη πραγματικότητα που τους αφομοιώνει αδηφάγα.

Μια ομάδα αποφασίζει να δημιουργήσει ένα ντοκιμαντέρ. Τι είναι αυτό που πρέπει -πάνω απ’ όλα- να διαθέτει; Εκτός από τον απαραίτητο εξοπλισμό.

Το ντοκιμαντέρ δίνει το χρόνο και το χώρο για να υπάρξει ένα βλέμμα πάνω στην πραγματικότητα μακριά από τα στερεότυπα και τον φθηνό εντυπωσιασμό. Απαιτεί κατανόηση ζωής και αυτό μαθαίνεται μόνο μέσα από την άσκηση της σχέσης μας με την πραγματικότητα. Επειδή οι άνθρωποι που εκτίθενται μπροστά σε μια κάμερα και ένα μικρόφωνο δεν είναι ηθοποιοί που υποδύονται ένα ρόλο, αλλά αληθινοί άνθρωποι σε πραγματικό χρόνο, πρέπει να είμαστε ενεργά υπέρ των ανθρώπων που κινηματογραφούμε και όταν προκύψει μια δυσκολία ή κούραση, να μην τους απορρίψουμε. Δεν πρέπει να τους υποτιμήσουμε, αντιμετωπίζοντάς τους σαν «ομιλούσες κεφαλές» αλλά σαν ζωντανές υπάρξεις που δρούν και πάσχουν. Είναι λοιπόν σημαντικό, να δημιουργήσουμε ένα αισθητικό και ηθικό περιβάλλον που θα φιλοξενήσει αυτά τα πρόσωπα.

*Όσοι θέλουν να εξερευνήσουν την μαγική αυτή μορφή κινηματογράφου, έχουν την δυνατότητα να παρακολουθήσουν ένα σεμινάριο αφιερωμένο στο ντοκιμαντέρ υπό την καθοδήγηση του Χρήστου Καρακέπελη και των συνεργατών του, ένα εξάμηνο σεμινάριο (23 Νοεμβρίου – 23 Μαΐου) το οποίo θα πραγματοποιηθεί στον ​πολυχώρο του Κέντρου Ελέγχου Τηλεόρασης και θα έχει γενικό τίτλο «Οικογένεια | Εσωτερικά τοπία». Μέσα από έναν ολοκληρωμένο κύκλο μαθημάτων, οι συμμετέχοντες καλούνται να εντρυφήσουν στις τεχνικές του δημιουργικού ντοκιμαντέρ και να κατασκευάσουν με την σειρά τους μια ταινία μεσαίου μήκους (διάρκειας 15-25 λεπτών), η οποία θα προβληθεί στο τέλος του σεμιναρίου. 

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.