Η φαντασία διαμορφώνει τις σκέψεις και τις φαντασιώσεις μας. Με τη φαντασία κάνουμε όνειρα και παραδινόμαστε στον ύπνο. Για τους περισσότερους από εμάς, οι μέρες και οι νύχτες μας συνοδεύονται από ένα ασταμάτητο οπτικό slideshow.
Όχι όμως για όλους. Μελέτες δείχνουν ότι 2,6% του πληθυσμού έχει αφαντασία, που σημαίνει ότι δεν έχουν την ικανότητα να δημιουργούν εικόνες στο μυαλό τους. Αυτό, όπως είναι λογικό, γεννά μερικά ερωτήματα. Τι συμβαίνει όταν ονειρεύονται; Μπορούν να φαντασιωθούν; Σημαίνει ότι δεν είναι δημιουργικοί; Αν τους ζητούσες να θυμηθούν το πρόσωπο της αγαπημένης τους θείας ή το υπνοδωμάτιο του πρώην τους, θα μπορούσαν;
Videos by VICE
Ο όρος εφευρέθηκε πριν από κάποια χρόνια από τον Adam Zeman, γνωστικό νευρολόγο που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Έξετερ. Το 2010 με την ομάδα του μελέτησαν την περίπτωση ενός 65χρονου που δεν μπορούσε να σχηματίσει νοητικές εικόνες μετά από μια επέμβαση καρδιάς.
Η μελέτη δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Discover. Σύντομα μετά τη δημοσίευση, οι επιστήμονες έλαβαν απαντήσεις από περίπου 20 άτομα που αναγνώρισαν την ανικανότητά τους να συλλάβουν πράγματα οπτικά. Όμως υπήρχε μια μεγάλη διαφορά με τον 65χρονο: αυτοί οι άνθρωποι δεν είχαν κάνει ποτέ επέμβαση.
Ο Zeman και η ομάδα του έκαναν μια νέα μελέτη σε αυτά τα άτομα, εστιάζοντας στις νοητικές ικανότητές τους σχηματισμού εικόνας. Όπως ήταν αναμενόμενο, η ικανότητά τους να οπτικοποιούν σκέψεις ήταν πολύ μικρότερη από τη συνηθισμένη. Αλλά παρά την έλλειψη αυτού που θεωρείται «ηθελημένη ανάκληση εικόνας», οι περισσότεροι συμμετέχοντες μπορούσαν να ανασύρουν αθέλητες εικόνες, που σημαίνει ότι μπορούσαν να ονειρευτούν.
Τα άτομα που έχουν αφαντασία μπορεί να μην έχουν επίγνωση ότι η ικανότητά τους για οπτική φαντασία είναι σημαντικά μικρότερη από εκείνη του μεγαλύτερου πληθυσμού. Η καλλιτέχνιδα Marthe Vroegop, 30 ετών, ανακάλυψε την αφαντασία της πριν από τρία χρόνια περίπου όταν έβλεπε ένα βίντεο στο YouTube. «Εξηγεί γιατί κάποιοι μπορούν να δουν πολύ καθαρά νοητικές εικόνες, ενώ άλλοι δεν βλέπουν τίποτα», λέει. «Πάντα πίστευα ότι ήταν σχήμα λόγου ότι κάποιοι σκέφτονταν με εικόνες, επειδή δεν είχα καταλάβει ότι οι άλλοι έβλεπαν εικόνες όταν σκέφτονταν».
Ενώ δεν εμφανίζονται εικόνες στο μυαλό της όταν σκέφτεται, η Vroegop ξέρει πώς είναι τα πράγματα. Περίπου. Χρησιμοποιεί σαν παράδειγμα τον φίλο της. «Θα περιέγραφα την εικόνα που έχω για εκείνον ως μια μίξη οπτικών στοιχείων που υπάρχουν σε μια ομίχλη τρόπον τινά. Έχει μαύρα μαλλιά, πράσινα μάτια, είναι 1,80. Τα ξέρω αυτά, αλλά δεν είναι αρκετά ώστε να δημιουργήσουν μια εικόνα που κρατάει στο μυαλό μου».
Ο καθηγητής Dr Steven Laureys, νευρολόγος στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο του Λούικ (Βέλγιο) και του Κεμπέκ, και ένας από τους κορυφαίους ειδικούς παγκοσμίως στον εγκέφαλο και την ανθρώπινη συνείδηση, προτείνει ένα γρήγορο τεστ για να δεις την ικανότητά οπτικοποίησης που διαθέτεις. Τι έφαγες σήμερα για πρωινό; Βλέπεις το άσπρο γάλα να κυλάει πάνω στα χρυσαφένια δημητριακά, ένα ποτήρι χυμό δίπλα στο μπολ; Ή δεν βλέπεις τίποτα;
Άλλο τεστ: τι βλέπεις με τον νου σου όταν σκέφτεσαι έναν ροζ ελέφαντα; Κάποιος μπορεί να φτιάξει μια υπερρεαλιστική εικόνα πεντακάθαρα, ενώ κάποιος άλλος μια ασπρόμαυρη εικόνα που αμυδρά θυμίζει ζώο.
«Το μυαλό έχει την ικανότητα να φαντάζεται πράγματα, αλλά το κάνει πολύ διαφορετικά από άτομο σε άτομο», εξηγεί ο Laurey. «Η φαντασία υπάρχει σε ένα φάσμα. Στο ένα άκρο είναι η αφαντασία και στο άλλο η υπερφαντασία (το να έχεις ιδιαίτερα καθαρή, έντονη αίσθηση οπτικής αντίληψης)».
Η Vroegop ονειρεύεται καμιά φορά, αλλά ποτέ με ιδιαίτερη λεπτομέρεια. «Δεν θυμάμαι τι βλέπω», λέει. «Συνήθως ξέρω πού είμαι και ποιος είναι μαζί μου. Δεν είμαι σίγουρη ότι βλέπω εικόνες. Νομίζω ναι, αλλά μερικές φορές αναρωτιέμαι αν ήταν εικόνες ή απλώς ιδέες».
Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε πόσοι άνθρωποι έχουν αφαντασία. Ακόμh και κορυφαίοι ειδικοί δυσκολεύονται να αιχμαλωτίσουν κάτι τόσο υποκειμενικό και προσωπικό όσο η φαντασία μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής γλώσσας.
«Επειδή η συνειδησή μας έχει τόσες πλευρές, τέτοιες έρευνες πάντα θα είναι λίγο απλουστευτικές», λέει ο Laurey. «Βλέπουμε ορισμένους συσχετισμούς όμως. Όσοι έχουν αφαντασία βρίσκονται πιο συχνά στην επιστημονική κοινότητα και άνθρωποι με υπερφαντασία είναι πιο πιθανό να διαλέξουν δημιουργικά επαγγέλματα».
Αυτός ο ισχυρισμός υποστηρίζεται από άλλη μία μελέτη της ομάδας του Adam. Διαπίστωσαν ότι 20% των ανθρώπων με μικρή ή καθόλου οπτική φαντασία επιλέγουν καριέρες στα μαθηματικά, στον χώρο των υπολογιστών ή των θετικών επιστημών, ενώ το 1/4 των ανθρώπων στην άλλη πλευρά του φάσματος δουλεύουν στην τέχνη, τη διασκέδαση και το design.
Ο Laurey τονίζει ότι η αφαντασία δεν είναι απαραίτητα εμπόδιο στην επιδίωξη οτιδήποτε δημιουργικού. «Όπως είπα, δεν είναι εύκολο να ψάχνεις για επιστημονικές αποδείξεις σε κάτι τόσο προσωπικό και υποκειμενικό όσο η φαντασία μας», λέει. «Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ορίσεις τη φαντασία. Μπορείς να μιλήσεις για δημιουργικές δουλειές ή τη δημιουργικότητα, αλλά η δημιουργικότητα μπορεί να έχει πολλές εκφάνσεις. Φτιάχνεις μουσική; Εικαστική τέχνη; Γράφεις μυθιστορήματα; Η αφαντασία συνήθως αναφέρεται στο οπτικό στοιχείο. Και πάλι όμως: το να έχεις οπτική φαντασία δεν σημαίνει ότι μπορείς να γίνεις μεγάλος εικαστικός».
Αυτό αποδείχτηκε από τον animator της Disney, Glen Keane, για παράδειγμα, που δεν χρειάστηκε την οπτική φαντασία του για να δημιουργήσει την Άριελ. Ή τον Ed Catmull, που έχει αφαντασία και είναι συνιδρυτής της Pixar και πρώην πρόεδρος των Walt Disney animation studios. Ο Catmull κέρδισε όσκαρ για το φωτορεαλιστικό 3D rendering software Pixar RenderMan, χωρίς να δει ούτε μια εικόνα στο μυαλό του όταν τα μάτια του ήταν κλειστά. Δεν χρειάζεται να μπορείς να φανταστείς έναν ροζ ελέφαντα ή ένα μπολ δημητριακά για να κερδίσεις όσκαρ.
Η Vroegop έχει καταφέρει να γίνει καλλιτέχνιδα και φωτογράφος, και προσπαθεί να αγνοήσει όσο μπορεί την αφαντασία της. Αν και δυσκολεύεται να σχεδιάσει τις εικόνες που θα δημιουργήσει, δεν το θεωρεί βάρος. Σύμφωνα με μια μελέτη, αυτό μπορεί μερικώς να οφείλεται στο ότι οι άνθρωποι με αφαντασία χρησιμοποιούν τη μνήμη τους και πρότερες γνώσεις για να ολοκληρώσουν δουλειές που οι άλλοι που δεν έχουν αφαντασία κάνουν βασιζόμενοι στη φαντασία.
«Το μυαλό μας είναι εύπλαστο. Θα χρησιμοποιήσεις συγκεκριμένα τρικ για να αναπληρώσεις την έλλειψη φαντασίας. Οι περισσότεροι με αφαντασία λειτουργούν μια χαρά στο σχολείο ή στη δουλειά», λέει ο Laurey. «Το πιο σημαντικό μήνυμα είναι ότι όλοι βιώνουμε τον κόσμο διαφορετικά και αυτό δεν είναι λόγος άγχους ή φόβου ότι δεν είναι φυσιολογικός».
Για τη Vroegop υπάρχει ένα έξτρα μπόνους στην αφαντασία. «Δεν μου μένουν οι δυσάρεστες εικόνες από πραγματικά περιστατικά ή ταινίες κι αυτό είναι ωραίο».
Περισσότερα από το VICE
Tattoo Artists από την Ελλάδα Δείχνουν το Τατουάζ που «Χτύπησαν» οι Ίδιοι στον Εαυτό τους
Σπάνιο «Φυτό-Πέος» Άνθισε για Πρώτη Φορά Έπειτα Από 25 Χρόνια
