Ζούμε στην Eποχή του Φόβου

Photo via Flickr user Gianni Dominici

«Ότι έμελλε να είναι μια οδός διαφυγής, αποδείχθηκε τουναντίον μια μακρά παράκαμψη. Πέντε αιώνες μετά, σε μας που βρισκόμαστε στο άκρο ενός πελώριου νεκροταφείου ρημαγμένων ελπίδων, η ετυμηγορία του Febvre το 16ο αιώνα για την απόλυτη κυριαρχία του φόβου, ηχεί εντυπωσιακά ταιριαστή και επίκαιρη. Η εποχή μας είναι ξανά μια εποχή φόβων». Μ' αυτή την κοφτή διατύπωση, ένας από τους κορυφαίους διανοητές της εποχής μας, ο Ζιγκμουντ Μπάουμαν, αναγγέλλει θλιμμένα την επιστροφή της ανθρωπότητας στο σπιράλ του φόβου. Η υπόσχεση της νεωτερικότητας για μια πραγματικότητα απαλλαγμένη από τη μεταφυσική της μοίρας, το φόβο του Θεού και τον κατάλογο των αμαρτιών, όπου ο άνθρωπος θα διαθέτει τα εργαλεία να χαλιναγωγήσει τις αβεβαιότητες και να ορίζει τη ζωή του, σφραγίστηκε ως μια ανεκπλήρωτη φαντασίωση των ρομαντικών του 19ου αιώνα.

Η γωνία λήψης βέβαια άλλαξε, αλλά το σενάριο παραπέμπει ακόμα σε θρίλερ με πομπώδη και ελάχιστα μελωδική μουσική υπόκρουση στη σκηνογραφία του σκοταδιού, ως φυσικού περιβάλλοντος της ανασφάλειας. Ο φόβος του Θεού αντικαταστάθηκε παλιότερα με το φόβο του πολέμου, της τρομοκρατίας και σήμερα με τον οικονομικό φόβο, γιατί εν τέλει ο φόβος είναι εκείνο το προνομιακό πεδίο άσκησης κοινωνικού ελέγχου. Ειδικά σε περιόδους οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, η διάχυτη αίσθηση του φόβου αναζωπυρώνεται αδρανοποιώντας το κοινωνικό σώμα. Κι αυτή διαπίστωση απέχει πολύ απ' το να συνιστά μια εξωτερική κοινωνιολογικού χαρακτήρα παρατήρηση. Ειδικά στη χώρα μας που μετατράπηκε σ' ένα θερμοκήπιο φόβων γίνεται συλλογικό βίωμα.

Όλοι φοβόμαστε μήπως χάσουμε τη δουλειά μας ή ακόμα χειρότερα μήπως δεν τη βρούμε ποτέ και ανακυκλώνουμε τη μιζέρια μας σε προγράμματα voucher, μήπως χάσουμε το σπίτι μας από χρέη στις εφορίες ή στις τράπεζες ή μήπως βρεθούμε στο δρόμο ή στην καλύτερη περίπτωση στο παιδικό δωματιάκι -που η μαμά μετέτρεψε σε αποθήκη- γιατί δε μπορούμε να πληρώσουμε το ενοίκιο, μήπως τα πτυχία μας αποτελέσουν απλώς τα συμβολικά κηδειόχαρτα μιας γενιάς που θα αυξομειώνει το νούμερο πίσω από την υποδιαστολή της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, μήπως οι πτήσεις που θα κλείσουμε σ' αυτές τις χώρες που παλιά κοροϊδεύαμε για το λίγο ήλιο, θα είναι χωρίς επιστροφή. Φοβόμαστε την ίδια μας την αδυναμία στο ρινγκ στου κοινωνικού δαρβινισμού, τους άλλους που μπορεί να την πάρουν χαμπάρι και τη σταδιακή μετατροπή του εαυτού μας σ' ένα διαρκώς συρρικνωμένο αντίγραφο του.

Οι ψυχολογικές θεωρίες ερμηνεύουν το φόβο ως ένα συναίσθημα που προκαλείται από την αναμονή κάποιου πραγματικού ή πλασματικού γεγονότος που θα πλήξει το άτομο. Την περίοδο της οικονομικής κατάρρευσης αρθρώθηκε μια αφήγηση που αποσκοπούσε στην καλλιέργεια του φόβου μέσα από την ανάδειξη ενός διαρκούς και ασαφούς κινδύνου. Εξάλλου, ο φόβος φτάνει στο αποκορύφωμα του όταν δε μορφοποιείται σε μια συγκεκριμένη απειλή που μπορείς να την κοστολογήσεις και να την αντιμετωπίσεις, αλλά όταν είναι διάσπαρτος και νεφελώδης. Σ' αυτή του την εκδοχή διεισδύει και τελικά στοιχειώνει τον ανθρώπινο ψυχισμό.

Η καθηγήτρια Ψυχολογίας και συγγραφέας Φωτεινή Τσαλίκογλου σταχυολογεί τις επιπτώσεις του φόβου στο υποκείμενο ως εξής: «Ο φόβος παραλύει τη σκέψη και παγώνει το συναίσθημα. Mέσα από την κυριαρχία του φόβου γίνεσαι υποχείριο σε μια σκοτεινή δύναμη που δεν ορίζεις . Ο φόβος αυτός είναι μια φυλακή. Στα χρόνια της κρίσης, μέσα από το δίαυλο του φόβου, εξοικειώνεσαι με συνθήκες που δεν θα μπορούσες άλλοτε να διανοηθείς. Με τρομάζει αυτό που μέσα από τον φόβο επιτυγχάνεται: H φυσικοποίηση, και η αποδοχή της αγριότητας μέτρων που για πλήθος συνανθρώπων μας αντιστρατεύονται ακόμα και αυτή τούτη την επιβίωση. Το έμφοβο άτομο σήμερα, δε νιώθει απλώς ανήμπορο αλλά συνηθίζει αυτή του την ανημπόρια, την αποδέχεται σαν μια παράπλευρη ζημιά ενός ακήρυχτου αλλά διαρκούς πολέμου».

Το πρόβλημα είναι ότι εμείς δεν επιλέξαμε αυτό τον πόλεμο ως συνθήκη ζωής, ούτε γράψαμε τα εμβατήρια του αλλά για κάποιο λόγο πρέπει να επωμιστούμε τις απώλειες της μάχης. Ένα από τα βασικότερα συστατικά της κουλτούρας του φόβου είναι η συλλογική ενοχοποίηση που αποτέλεσε και μια στρατηγική επιλογή της επικοινωνιακής διαχείρισης της κρίσης. Η εμπέδωση του επιχειρήματος της «συλλογικής ευθύνης», ότι φταίμε κι εμείς γιατί μπήκαμε στο δημόσιο, γιατί πήραμε ένα στεγαστικό δάνειο, γιατί υπερχρεώσαμε τις οικογένειες μας σπουδάζοντας σε άλλη πόλη, γιατί επιμένουμε ακόμα να μη χωράμε τα όνειρα μας στο επίδομα του ΟΑΕΔ.

Ο φόβος είναι η βάση των μαζικών ψυχολογικών διαταραχών που αυξήθηκαν κατακόρυφα στις μέρες μας. Κρίσεις πανικού, εργασιακό στρες , αγχώδεις διαταραχές και όλα αυτά τα περίπλοκά που παλιότερα αποτελούσαν την εξεταστέα ύλη στα τμήματα ψυχολογίας, σήμερα εξελίσσονται σε μια καθημερινότητα με σφίξιμο στο στομάχι, αϋπνίες, ταχυκαρδίες και ξαφνικές εφιδρώσεις που αφορά όλο και μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού. Είναι η κραυγή του σώματος που καταλήγει σε μια υπόκωφη ψυχολογία του πένθους. Οι βασικότεροι φόβοι που ενεργοποίησε η κρίση είναι ο φόβος της απώλειας της αυτονομίας που τροφοδοτείται από την απώλεια της εργασίας όχι μόνο ως μέσου για την εξασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης αλλά και ως ταυτοτικού στοιχείου της ύπαρξης, ο φόβος της απόρριψης σε ατομικό επίπεδο από το οικείο κοινωνικό περιβάλλον και σε συλλογικό επίπεδο από την ευρύτερη ομάδα της ευρωπαϊκής οικογένειας που οδηγούν στην απομόνωση και ο φόβος του εξευτελισμού, δηλαδή η δημόσια έκθεση της αποτυχίας.

Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που διαπραγματεύεται ο Χαράλαμπος Πουλόπουλος, Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο στο καινούργιο του βιβλίο «Κρίση, φόβος και διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής». «Μέσα στο διαρκές κλίμα αβεβαιότητας και απειλής που δημιουργήθηκε ένιωθα συχνά να με αναστατώνουν και να με αποσταθεροποιούν θυμός, οργή και φόβος, συναισθήματα που μοιραζόμουν, άλλωστε, και με πολλούς συμπολίτες μου. Σήμερα, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έχουν χάσει πλέον τη δουλειά τους και διαβιούν κάτω από συνθήκες φτώχειας με αίσθημα αδιέξοδου απέναντι στη δυσχερή κατάσταση που αντιμετωπίζουν. Καθώς ο φόβος κυριαρχεί, ακόμη και όσοι εξακολουθούν να εργάζονται αισθάνονται ανασφάλεια ότι μπορεί να χάσουν τη δουλειά τους ανά πάσα στιγμή. Η αρθρογραφία γύρω από τις επιπτώσεις της κρίσης στην κοινωνία μας αποτέλεσε για μένα μια πρώτη διέξοδο σε αυτήν την κατάσταση και η συγγραφή του βιβλίου ήταν η αντίδραση μου απέναντι στη σιωπή, στο φόβο και στην απόγνωση που επιχειρούν να κατακλύσουν την κοινωνία.», μου λέει, ιχνηλατώντας τη διαδρομή που γέμισε τις σελίδες του βιβλίου.

Στο βιβλίο μάλιστα υπενθυμίζει τα βασικά συμπεράσματα της μελέτης που είχε γίνει για τις επιπτώσεις της γερμανικής κατοχής στην ελληνική κοινωνία. Η περίοδος της Κατοχής είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα συλλογικού φόβου που επικεντρώθηκε τότε στο θάνατο και την πείνα και εγγράφηκε στο συλλογικό ασυνείδητο ως τραύμα που επηρέασε τη συμπεριφορά των επόμενων γενεών στην αναζήτηση μιας καλής ζωής. Ίσως, όμως, το πιο ενδιαφέρον σημείο εκείνης της μελέτης ήταν το εύρημα ότι όσοι έμεναν σπίτι τους ανέπτυσσαν υψηλότερα επίπεδα φόβου από εκείνους που εντάσσονταν στις δομές της αντίστασης.

Η απόσυρση και ο εγκλωβισμός στον ιδιωτικό χώρο, αναπόφευκτα αναπαράγει το φόβο και βυθίζει το άτομο σε μια ατέρμονη ενδοσκόπηση. Όταν κλείνεσαι σπίτι σου που βομβαρδίζεσαι συνεχώς από νούμερα και τηλεοπτικά τελεσίγραφα χωρίς αλληλεπίδραση με την αλήθεια που υπάρχει έξω από σένα, δε σου μένει τίποτα άλλο να κάνεις απ' το να τσαλαβουτάς στις αντιφάσεις σου. Τότε δεν αναμετριέσαι απλώς με τις ματαιώσεις αλλά τις εμπεδώνεις κιόλας ως νέα κανονικότητα. Γιατί η ιστορία του φόβου είναι στην πραγματικότητα η ιστορία της κατασκευής μιας πολιτικής ιδέας που στοχεύει στην καθήλωση, την εξατομίκευση και τη συμμόρφωση. Γι' αυτό μάλλον ένας άνθρωπος που ήξερε καλά από πολιτική, ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ συνήθιζε να λέει ότι: «το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος».

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.