Οι Έλληνες Επιστήμονες που Βρέθηκαν στο Τσερνόμπιλ

Τον Απρίλιο του 1986, ο Χρήστος Ελευθεριάδης ήταν διδακτορικός φοιτητής και επιστημονικός συνεργάτης του Εργαστηρίου Πυρηνικής Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. «Μια μέρα, ο καθηγητής Στέφανος Χαραλάμπους, μας συγκέντρωσε για να μας ενημερώσει ότι είχε συμβεί ένα σοβαρό ατύχημα σε πυρηνικό αντιδραστήρα στη Ρωσία», λέει ο ίδιος στο VICE, ως καθηγητής σήμερα του Τομέα Πυρηνικής Φυσικής και Φυσικής Στοιχειωδών Σωματιδίων του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ. Τα ξημερώματα της 26ης Απριλίου, 1:26 ώρα Μόσχας, είχε σημειωθεί η έκρηξη στον αντιδραστήρα 4 του Σταθμού Πυρηνικής Ενέργειας στο Τσερνόμπιλ της τότε Σοβιετικής Ένωσης (σήμερα βρίσκεται σε ουκρανικό έδαφος).

Τις πρώτες ώρες, οι Σοβιετικοί προσπάθησαν να διαχειριστούν με μυστικότητα το ατύχημα. «Οι πρώτοι που ανίχνευσαν ασυνήθιστα ποσοστά ραδιενέργειας, λόγω της φοράς των αέριων μαζών, ήταν επιστήμονες στη Σουηδία», εξηγεί ο κ. Ελευθεριάδης. Οι Ρώσοι αναγκάζονται να παραδεχθούν την έκταση του προβλήματος. Μέρος του ραδιενεργού νέφους από το Τσερνόμπιλ φθάνει στην Ελλάδα λίγες μέρες αργότερα. Επισήμως, το ελληνικό κράτος κινητοποιείται στις 5 Μαΐου. Γίνονται συστάσεις στον πληθυσμό να αποφεύγεται το φρέσκο γάλα και να πλένονται πολύ καλά τα φρούτα και τα λαχανικά. Η κοινή γνώμη πληροφορείται την είδηση με τον παρακάτω τρόπο:

Ο τότε Υπουργός Υγείας, Γιώργος Γεννηματάς, επικοινωνεί με το ΑΠΘ ως το μοναδικό αξιόπιστο ίδρυμα κοντά στα βόρεια σύνορα της χώρας και ζητείται η συνδρομή του Εργαστηρίου Πυρηνικής Φυσικής. «Την επόμενη μέρα, μια μικρή ομάδα με ένα αυτοκίνητο φθάσαμε στους Ευζώνους, στα σύνορα με την πρώην Γιουγκοσλαβία. Είχαμε μαζί μας έναν φορητό σπινθηριστή με μπαταρίες για την ανίχνευση της ακτινοβολίας Γ΄. Υπήρχε η βελόνα που έδειχνε την ένδειξη και χτυπούσα όσο πιο κοντά φθάναμε στην πηγή», λέει ο καθηγητής Χ. Ελευθεριάδης. Η εντολή ήταν να γίνουν μετρήσεις σε όλα τα φορτία που έμπαιναν στην Ελλάδα, κυρίως στα τρόφιμα. Οι οδηγοί των φορτηγών δεν είχαν καμία ενημέρωση, ζητούσαν και οι ίδιοι να γίνουν μετρήσεις για να μάθουν τι κουβαλούσαν. «Προσπαθούσαμε να λειτουργήσουμε εκ των ενόντων. Αργότερα, πήραμε καλύτερο εξοπλισμό, όπως ανιχνευτές γερμανίου/λιθίου, που έπρεπε να ψύχονται σε υγρό άζωτο, κι έγιναν καλύτερες μετρήσεις», αναφέρει ο ίδιος. Ήταν η πρώτη αντίδραση στην πρώτη γραμμή άμυνας στην Ελλάδα.

Η μίνι σειρά Chernobyl του HBO επανέφερε στο προσκήνιο με σαρωτικούς, τηλεοπτικούς όρους αυτό που χαρακτηρίστηκε ως «το πιο σοβαρό πυρηνικό ατύχημα στην Ιστορία». Η σειρά καταγράφεται ήδη ως τηλεοπτικό φαινόμενο, καθώς έγινε το No1 στην κατάταξη όλων των εποχών του ΙΜDb λίγες μέρες μετά την ολοκλήρωσή της, πίσω από το Game of Thrones, το Planet Earth και το Breaking Bad. Τα προηγούμενα χρόνια, Έλληνες επιστήμονες επισκέφθηκαν το Τσερνόμπιλ και μοιράστηκαν με το VICE την εμπειρία τους από το σημείο-μηδέν.

Από τους πρώτους που βρέθηκαν εκεί, μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, ήταν η Αθηνά Πάκου, ομότιμη καθηγήτρια σήμερα του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. «Ο καθηγητής Παναγιώτης Ασημακόπουλος που δεν βρίσκεται σήμερα εν ζωή, πρώην διευθυντής του Εργαστηρίου Πυρηνικής Φυσικής, κι εγώ, τότε επίκουρη καθηγήτρια, ήμασταν προσκεκλημένοι από την Ουκρανική Ακαδημία σε συνέδριο για τις επιπτώσεις τέσσερα χρονιά μετά το ατύχημα», λέει η κ. Πάκου. Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε σε ένα ξύλινο κατάλυμα που είχε δωρίσει η Δανία για τους υπαλλήλους των ενεργών αντιδραστήρων. Μια μέρα διοργανώθηκε επίσκεψη στην περιοχή για τους ξένους επισκέπτες.

«Ήταν αυτό που λέμε "κρανίου τόπος". Όλα καμένα, δέντρα, χόρτα, τα πάντα και τα παρακείμενα σπίτια μαυρισμένα σαν σκελετοί. Οι τοπικοί φορείς για να κρατήσουν το ηθικό των πολιτών, είχαν φτιάξει ένα θερμοκήπιο, με χώμα που είχαν μεταφέρει από αλλού, και μας πρόσφεραν τριαντάφυλλα. Συναντήσαμε, επίσης, τον ερευνητή που είχε πετάξει με ελικόπτερο πάνω από την πληγείσα περιοχή. Αν θυμάμαι καλά, ήταν ο μοναδικός επιζών ή τουλάχιστον ο μόνος εκτός νοσοκομείου». Οι επισκέπτες δεν έλαβαν ιδιαίτερα μέτρα αυτοπροστασίας. «Η επίσκεψη στη λεγόμενη Ζώνη Αποκλεισμού έγινε με δική μας θέληση, δεν ήρθαν όλοι οι σύνεδροι. Είχαμε υποχρέωση να φορέσουμε στολή και στρατιωτικά άρβυλα, τα οποία δεν προστάτευαν απο ραδιενέργεια, αλλά χρησιμοποιήθηκαν για να μη μεταφερθεί χώμα έξω από την περιοχή. Φθάσαμε με λεωφορείο μέχρι την απαγορευμένη ζώνη και από εκεί μας παρέλαβε άλλο λεωφορείο».

Η ίδια λέει ότι δεν είχαν τη δυνατότητα να μιλήσουν με κατοίκους. Το κατάλυμα όπου γινόταν το συνέδριο ήταν απομονωμένο. «Μιλήσαμε, όμως, με τον νεαρό συνάδερφο που μας συνόδευε. Κατά τη μαρτυρία του, οι στρατιώτες που εστάλησαν στην πρώτη γραμμή, είτε πεθάναν είτε βρίσκονταν σε νοσοκομεία. Στάλθηκαν απροστάτευτοι, με απλές μάσκες, χωρίς να γνωρίζουν τον κίνδυνο», αναφέρει η καθηγήτρια Αθ. Πάκου. Η ίδια εξηγεί ότι δεν υπήρχε τρόπος προστασίας. «Ο συνάδελφος που πέταξε με ελικόπτερο πάνω από την περιοχή μάς είπε ότι τα μηχανήματα που είχαν μαζι τους δεν μπορούσαν να μετρήσουν – τόσο υψηλή ήταν η ραδιενέργεια, έξω απο το μέγιστο των μετρητών». Ρωτώ την κυρία Πάκου για τη συνεργασία τους με τους κρατικούς αξιωματούχους. «Δεν ήρθαμε σε επαφή με αμιγώς κυβερνητικούς. Μονο με συναδέλφους, που πιθανόν να ήταν και κυβερνητικοί για εκέινη την εποχή», λέει. «Η συνεργασία ήταν άψογη. Το συνέδριο ήταν διεθνές και παρουσιάσαμε αποτελέσματα ο καθένας από τη χώρα του. Θυμάμαι αμυδρά, όμως, ότι τα αποτελέσματα των ντόπιων δεν ήταν πολυ πειστικά, όπως το είχαμε συζητήσει αργότερα μεταξύ μας».

VICE Video: Επισκεφθήκαμε την Τουριστική (πια) Ζώνη Αποκλεισμού του Τσερνόμπιλ

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

Το ραδιενεργό νέφος επηρέασε κυρίως τη Βόρεια Ελλάδα και τη Θεσσαλία, όπου χρόνια αργότερα ανιχνεύονταν ποσά ραδιενέργειας υψηλότερα του κανονικού. Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για την αύξηση των ποσοστών λευχαιμίας ή καρκίνου του θυρεοειδούς. Ωστόσο, σύμφωνα με παλιότερη έρευνα της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, το 1986 είχαν γίνει περίπου 2.500 εκτρώσεις από εγκύους που φοβήθηκαν για πιθανές επιπτώσεις στα έμβρυα.

Η Δρ. Ελένη Φλώρου, Βιολόγος–Ραδιοοικολόγος, διετέλεσε Διευθύντρια Ερευνών και Προϊσταμένη του Εργαστηρίου Ραδιενέργειας Περιβάλλοντος (ΕΡΠ) του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», όπου παραμένει ως ερευνήτρια. Η ίδια συμμετείχε ως εκπρόσωπος της Ελλάδας σε συνέδριο του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας, τον Ιούνιο του 2013 στο Τσερνόμπιλ. «Δεν κάναμε μετρήσεις, πέραν των δοσιμέτρων που φορούσαμε για λόγους ελέγχου», λέει στο VICE. «Προσωπικά πήρα ένα δείγμα χώματος ακριβώς έξω από τον σταθμό και το μέτρησα στο Εργαστήριο. Η τιμή ήταν υψηλή, όχι όμως ιδιαίτερα». Εκείνη την περίοδο γίνονταν εργασίες συντήρησης στην παλιά σαρκοφάγο του αντιδραστήρα και ετοιμαζόταν η καινούρια που θα την αντικαθιστούσε.

«Με κατοίκους της περιοχής δεν μιλήσαμε, διότι η περιοχή έχει πρακτικά εκκενωθεί. Ωστόσο, παρατηρήσαμε σποραδικά οικογένειες αγροτών, που εξακολουθούν να ζούν και να βιοπορίζονται από τις αγροτικές εργασίες. Η περιοχή ήταν και παραμένει, τουλάχιστον ως προς το φαίνεσθαι, ένας παράδεισος για τις αγροτικές ασχολίες, με λίμνες με υψηλές ποσότητες βρώσιμης βιομάζας, ποτάμια για άρδευση και γόνιμο έδαφος». Η κ. Φλώρου εξηγεί ότι η συνεργασία των ξένων προσκεκλημένων με τις τοπικές Αρχές ήταν άψογη και ότι δεν υπήρχαν στεγανά σε ό,τι και αν ρωτήθηκαν.

Η ίδια μου είπε κάποια στιγμή ότι εκεί η ζωή συνεχίζεται. «Θέλετε να μου το περιγράψετε λίγο πιο αναλυτικά;», της ζήτησα. «Το ημι-φυσικό οικοσύστημα έχει επανέλθει σε "οργιαστική μορφή". Κινδυνεύοντας να φανώ αιρετική, αποτολμώ τη διαπίστωση ότι λόγω απουσίας σοβαρών πλέον ανθρωπογενών οχλήσεων, η ζωή, αγνοώντας τα υψηλά επίπεδα των δόσεων της ιοντίζουσας ακτινοβολίας, επέστρεψε θριαμβευτικά σε μορφές εξέχουσας ζωτικότητας».

Μαζί με τη φυσική ζωή, όμως, στο Τσερνόμπιλ επιστρέφουν περίεργοι επισκέπτες, τουρίστες και καλλιτέχνες. Έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια μια ιδιότυπη υποκουλτούρα, τα μέλη της οποίας ελκύονται από την επικίνδυνη γοητεία της Ζώνης Αποκλεισμού. Γίνονται rave party, ακόμη και μπάτσελορ νεόνυμφων. Η σειρά του ΗΒΟ εκτίναξε τον αριθμό των τουριστών που θέλουν να φθάσουν στο σημείο, σε βαθμό που ο δημιουργός της Craig Mazin ζήτησε ο ίδιος από τους «επισκέπτες του Instagram» να σεβαστούν το μέρος και τους ανθρώπους του. «Είναι υπέροχο που το #ChernobylHBO ενέπνευσε ένα κύμα τουριστών προς τη Ζώνη Αποκλεισμού. Όμως ναι, έχω δει τις φωτογραφίες που κυκλοφορούν. Αν επισκεφθείτε την περιοχή, παρακαλώ να θυμάστε ότι εκεί εκτυλίχθηκε μια φριχτή τραγωδία. Σταθείτε με σεβασμό απέναντι σε όσους υπέφεραν και θυσιάστηκαν», έγραψε την Τετάρτη στο Twitter.

Ρώτησα τη Δρ. Ελένη Φλώρου του «Δημόκριτου» τι ήταν αυτό που, εντέλει, της εκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση από το Τσερνόμπιλ. «Η πολύχρονη ενασχόλησή μου στο αντικείμενο της Ραδιοοικολογίας-Ραδιενέργειας Περιβάλλοντος μού έχει στερήσει τη δυνατότητα του εντυπωσιασμού», απάντησε. «Ωστόσο, δεν έχω πάψει να εκπλήσσομαι μπροστά στη δύναμη ή καλύτερα στην αθανασία της ζωής. Είναι ακατανίκητη».

Περισσότερα από το VICE

«Άναψε Ένα Κερί για το Μωρό»: Η Στιγμή Εντοπισμού του 6χρονου Θύματος του Serial Killer στην Κύπρο

Αυτή Είναι η Πρώτη Άφυλη Φωνή που Σύντομα θα Έχεις στο Κινητό σου

Agent Orange: Ο Έλληνας που Βοηθά τα Θύματα του Βιετνάμ