Πώς Θάβονταν τα Πτώματα Κατά τη Διάρκεια των Χειρότερων Επιδημιών της Ανθρωπότητας

Υπάρχει η κοινή πεποίθηση ότι τα νεκρά σώματα αποτελούν μεγάλες εστίες μολύνσεων, γεγονός που οδηγεί σε απίστευτη υστερία στη διάρκεια επιδημιών μεγάλων διαστάσεων. Ωστόσο, σύμφωνα με μελέτες, πρόκειται ως επί το πλείστον για μύθο. Παρόλα αυτά, οι μαζικοί θάνατοι στη διάρκεια επιδημιών έχουν αλλάξει τα ταφικά έθιμα καθώς οι άνθρωποι σπεύδουν να αποτρέψουν τις μολύνσεις ή απλά να βρουν ένα μέρος για να βάλουν όλα αυτά τα πτώματα. Πώς αυτές οι πανδημίες μεταβάλλουν τις ταφικές πρακτικές στις πληγείσες περιοχές στη διάρκεια του ξεσπάσματος επιδημιών;

Σκέφτομαι πολύ αυτές τις επιδημίες τώρα τελευταία και το πώς μεταβάλλουν τον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τον θάνατο, οπότε εξέτασα τρεις μεγάλες και καλά τεκμηριωμένες επιδημίες.

Οι κάτοικοι του μεσαιωνικού Λονδίνου ήταν συνηθισμένοι να περιτριγυρίζονται από νεκρούς. Η χριστιανική εκκλησία ήταν το κέντρο της πολιτιστικής ζωής και οι άνθρωποι κηδεύονταν στα εδάφη της εκκλησίας. Όπως γράφει η Catharine Arnold στο βιβλίο της Necropolis: London and Its Dead, «με την ελεύθερη γη να είναι δυσεύρετη, τα κοιμητήρια δίπλα στις εκκλησίες ήταν κοινόχρηστοι χώροι στην καρδιά της ενοριακής ζωής, περισσότερο σαν λαϊκές αγορές παρά σαν πάρκα. Η μπουγάδα κυμάτιζε πάνω από τα μνήματα. Τα κοτόπουλα και τα γουρούνια στριμώχνονταν για τα αποφάγια. Περιπλανώμενες μπάντες έπαιζαν έργα και η βεβήλωση ήταν αναπόφευκτη, με θορυβώδεις αγροίκους να παίζουν ποδόσφαιρο, να χορεύουν, να πίνουν και να τσακώνονται στο ιερό έδαφος». Οι φτωχότεροι κάτοικοι δεν είχαν την προσδοκία μιας ειδικά αφιερωμένης σε αυτούς κηδείας, και συχνά θάβονταν σε λάκκους τυλιγμένοι μόνο σε σάβανα.

Όπως σημειώνει η Arnold, «ο δεσμός μεταξύ ζωντανών και νεκρών ήταν πολύ διαφορετικός από ό,τι σήμερα» και συγκεκριμένα επειδή οι νεκροί ήταν τόσο κοντά με τους ζωντανούς.

Η εμφάνιση της μαύρης πανώλης το φθινόπωρο του 1348, τα άλλαξε όλα αυτά. Η πανώλη δεν μεταδίδεται απευθείας από την επαφή με τα νεκρά σώματα. Η παρουσία ψύλλων ή ψειρών που συχνά συνοδεύουν αυτά τα πτώματα είναι που μπορεί να καθορίσει τη μετάδοση των ασθενειών στους ζωντανούς. Έτσι το να έχουν τους νεκρούς κοντά στους ζωντανούς βοήθησε στην ταχύτατη μετάδοση της ασθένειας.

Δεν υπήρχε περίπτωση αυτές οι δεκάδες χιλιάδες νέα πτώματα να χωρέσουν να ενταφιαστούν στους υπάρχοντες χώρους. Σύμφωνα με το έργο History of London (1756) του William Maitland, ο Επίσκοπος του Λονδίνου αγόρασε μια περιοχή που ονομαζόταν «η γη που δεν ανήκει σε κανέναν» για να ενταφιάσει τα θύματα της πανούκλας. Όταν αυτή γέμισε, ένας ντόπιος γαιοκτήμονας αγόρασε μια γειτονική περιοχή 52.609 τ.μ για τον ίδιο σκοπό. Ανασκαφές που έγιναν αργότερα σε αυτούς τους μαζικούς τάφους έδειξαν ότι οι σοροί ήταν θαμμένοι πολύ βαθιά, αλλά έφθαναν στα κοινά νεκροταφεία όπου ζωντανοί και νεκροί συμβίωναν.

Σύμφωνα με την Arnold, αυτό οδήγησε πολλούς να επανεξετάσουν πολλές από τις βασικές εικασίες τους: «Ο Μαύρος Θάνατος οδήγησε τους ευσεβείς να αμφισβητήσουν την ίδια τη φύση της ύπαρξης. Ο θάνατος, άλλοτε το αναπόφευκτο τέλος μιας καλής χριστιανικής ζωής, τώρα είχε γίνει ένα τρομακτικό στοιχειό, που χτυπούσε χωρίς προειδοποίηση και έσβησε μια ολόκληρη γενιά».

Ποιες ήταν οι συνέπειες του θανάτου σε τόσο μεγάλη έκταση στην καθημερινότητα; Στο βιβλίο του In the Wake of the Plague ο Norman Cantor υποστηρίζει ότι «ο Μαύρος Θάνατος επιτάχυνε την πτώση της δουλοπαροικίας και την άνοδο μιας ευημερούσας τάξης αγροτών, που ονομάζονταν μικροκτηματίες, τον 15ο αιώνα».

Ο Cantor εξηγεί ότι «λόγω της έλλειψης εργατικών χεριών, οι χωρικοί μπορούσαν να πιέσουν για υψηλότερους μισθούς και περαιτέρω περιορισμό των υπηρετικών φόρων και των απαγορεύσεων. Όσο πιο επιχειρηματικά δραστήριος ήταν ο γαιοκτήμονας, τόσο πιο σίγουρο ήταν ότι τελικά θα υποχωρούσε στις απαιτήσεις των χωρικών. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου πολλών οικογενειών χωρικών αποδεικνύεται από τη μετάβαση από πήλινα σε μεταλλικά οικιακά σκεύη τα οποία έχουν ανακαλύψει αρχαιολόγοι. Ο Μαύρος Θάνατος έκανε καλό στις γυναίκες που επέζησαν. Μεταξύ των ευγενών, οι χήρες άκμασαν. Μεταξύ των οικογενειών της εργατικής τάξης τόσο στην πόλη όσο και τη χώρα ολόκληρη, στα τέλη του 14ου και τον 15ο αιώνα, οι γυναίκες έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην παραγωγικότητα, δίνοντας στις κοινωνίες περισσότερο έναν αέρα ανεξαρτησίας».

Η επιδημία Ισπανικής Γρίπης την περίοδο 1918-1919 ήταν αρκετά μεγάλη και σχετικά πρόσφατη ώστε οι ερευνητές να την χρησιμοποιούν ως μοντέλο μελέτης για τη λήψη αποφάσεων στην περίπτωση βιοτρομοκρατικής επίθεσης. Σύμφωνα με το υπουργείο Υγείας και Ανθρώπινων Υπηρεσιών, σε παγκόσμιο επίπεδο, πέθαναν 30-50 εκατομμύρια άνθρωποι. Περίπου το ένα πέμπτο του παγκόσμιου πληθυσμού νόσησε και μόνο στις ΗΠΑ πέθαναν σχεδόν 675.000 άτομα.

Πριν από την άφιξη της στις ΗΠΑ, ο ιός ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη. Σύμφωνα με το βιβλίο The Great Influenza του John Barry είναι πιθανό ο ιός να πήρε το όνομά του από ένα τυχαίο ιστορικό γεγονός: «Στην Ισπανία εμφανίστηκαν μερικές περιπτώσεις πριν από το Μάιο του 1918, αλλά η χώρα ήταν ουδέτερη στη διάρκεια του πολέμου. Αυτό σήμαινε ότι η κυβέρνηση δεν λογόκρινε τον Τύπο και σε αντίθεση με τις γαλλικές, γερμανικές και βρετανικές εφημερίδες -που δεν έγραφαν τίποτα αρνητικό, τίποτα που να μπορεί να βλάψει το ηθικό- οι ισπανικές εφημερίδες ήταν γεμάτες αναφορές στην ασθένεια, ιδιαιτέρως όταν ο βασιλιάς Alphonse XIII αρρώστησε σοβαρά».

Μέχρι τον Οκτώβριο του 1918, κατ'εντολή του επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των ΗΠΑ, οι μεγάλες αμερικανικές πόλεις άρχισαν να επιβάλλουν απαγορεύσεις σχεδόν σε όλες τις δημόσιες συγκεντρώσεις και να περιορίζουν τις ώρες του λιανικού εμπορίου, σε μια προσπάθεια να περιορίσουν τη μετάδοση της νόσου. Οι απαγορεύσεις αφορούσαν επίσης τις κηδείες και σύντομα έγινε όλο και πιο δύσκολο να κανονίζει κάποιος μια ταφή με τον τρόπο που συνήθιζαν να το κάνουν οι οικογένειες. Σύμφωνα με μελέτη του 2000 από την Monica Schoch-Spana, που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Clinical Infectious Diseases:

Η παρατήρηση της κατάρρευσης της ικανότητας των ανθρώπων να πραγματοποιούν αξιοπρεπείς ταφές προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση, εξηγεί η Schoch-Spana: «Τα έκτακτα μέτρα περιορισμού όπως είναι οι μαζικοί τάφοι και οι οικογένειες που έσκαβαν ανοίγοντας τάφους μόνες τους υπονόμευσαν την επικρατούσα αίσθηση της ευπρέπειας. Οι σοροί που βρίσκονταν στα σπίτια και τα φέρετρα που αυξάνονταν στα νεκροταφεία αποτέλεσαν ισχυρά σύμβολα της ανικανότητας της χώρας να λειτουργήσει κανονικά στη διάρκεια του φθινοπώρου του 1918».

Ενώ ερευνητές της δημόσιας υγείας και ιστορικοί εξακολουθούν να δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για αυτή την επιδημία, το ευρύτερο κοινό φαίνεται ότι σε μεγάλο βαθμό την έχει ξεχάσει. Τα Εθνικά Αρχεία έχουν μια ειδικά αφιερωμένη σελίδα όπου πληροφορούν τον κόσμο ότι η Ισπανική Γρίπη άφησε περισσότερα θύματα από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο βιβλίο του America's Forgotten Pandemic, ο Alfred Crosby παρείχε μια εξήγηση γιατί μπορεί να συμβαίνει αυτό: «Η ίδια η φύση της νόσου και τα επιδημιολογικά χαρακτηριστικά της ενίσχυσαν τη λήθη στις κοινωνίες που επλήγησαν. Η νόσος εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα, ήρθε, άκμασε και εξαφανίστηκε πριν… πολλοί άνθρωποι να έχουν χρόνο να συνειδητοποιήσουν πλήρως πόσο μεγάλος ήταν ο κίνδυνος».

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

Σύμφωνα με το CDC, οι νεκροί λόγω της συνεχιζόμενης επιδημίας του Έμπολα στη Δυτική Αφρική ήταν πάνω από 11.300. Ενώ οι περισσότερο πληγείσες χώρες αγωνίζονταν να αντιμετωπίσουν αυτά τα τρομερά στατιστικά, για να κυριολεκτήσουμε δεν είναι ο αριθμός των νεκρών που οδήγησε στην αλλαγή του τρόπου ταφής των ανθρώπων. Μάλλον είναι η φύση του ίδιου του ιού που κατέστησε αναγκαία την αλλαγή των ταφικών τελετουργικών.

Αντίθετα με τις περισσότερες ασθένειες -συμπεριλαμβανομένων της πανώλης και της ισπανικής γρίπης- ο Έμπολα είναι εξαιρετικά μεταδοτικός μέσω της ανθρώπινης επαφής μετά τον θάνατο ενός ατόμου. Τα ταφικά έθιμα στη Δυτική Αφρική, παραδοσιακά προβλέπουν την ενασχόληση των συγγενών με το πλύσιμο, το άγγιγμα και τον ασπασμό των σωμάτων των νεκρών αγαπημένων προσώπων τους, κάτι που αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες μετάδοσης. Πιστεύεται ότι ο ασθενής 0 σε αυτή την πρόσφατη επιδημία μετέδωσε τον ιό στους άλλους στη διάρκεια ταφής στη Γουινέα.

Η αρχική αντίδραση ήταν να χρησιμοποιηθούν συνήθεις πρακτικές αντιμετώπισης καταστροφών που ο ΠΟΥ αναφέρει ως «διαχείριση των νεκρών σωμάτων». Οι πρακτικές αυτές αναπτύχθηκαν κυρίως για να αντιμετωπίσουν τις μεγάλες φυσικές καταστροφές που αφήνουν πίσω τους πολλούς νεκρούς ταυτοχρόνως. Αυτό που τελικά συνέβη ήταν ότι οι εργαζόμενοι στα συνεργεία διάσωσης φορώντας ειδικές στολές μετέβησαν στις πληγείσες περιοχές, και μετέφεραν τα πτώματα για ταφή ή αποτέφρωση έχοντας ελάχιστο σεβασμό για τις συνήθεις ταφικές πρακτικές. Το CDC διαπίστωσε ότι στη Σιέρρα Λεόνε «οι ασφαλείς ταφικές πρακτικές, όπως εφαρμόστηκαν αρχικά, δεν έγιναν και τόσο πολύ αποδεκτές από τις κοινότητες», γεγονός που οδήγησε σε έλλειψη εμπιστοσύνης και συνεργασίες με τις Αρχές.

Έτσι, ο ΠΟΥ σε συνεργασία με τη Διεθνή Ομοσπονδία του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου (IFRC) και άλλες ΜΚΟ, θρησκευτικές ομάδες και ιατρικούς ανθρωπολόγους κατέληξαν σε ένα βελτιωμένο πρωτόκολλο για την ταφή των θυμάτων του Έμπολα πέρυσι τον Οκτώβριο. Το νέο πρωτόκολλο αναφέρεται σε «ασφαλείς και αξιοπρεπείς ταφές». Κατά τον ΠΟΥ «το νέο πρωτόκολλο… περιλαμβάνει τρόπους για το πώς τα μέλη των ομάδων ταφής θυμάτων του Έμπολα, θα φέρουν εις πέρας την εργασίας τους με ασφάλεια ενώ σέβονται τις ευαισθησίες των οικογενειών».

Ο Abu Bakar Thorodor Jalloh, ο συμπροεδρεύων του βασικού πυλώνα για τις ταφές στον Ερυθρό Σταυρό της Σιέρα Λεόνε μου διάβασε τις οδηγίες που δίνονται στις 10μελείς ομάδες ταφής:

Παρόλο που οι ασφαλείς και αξιοπρεπείς ταφές γίνονται με έναν πολιτισμικά ευαίσθητο τρόπο, εξακολουθούν να είναι μια πολύ επικίνδυνη δραστηριότητα που μπορεί να γίνει με συνέπεια, σε μεγάλη κλίμακα από εκπαιδευμένο προσωπικό. Όλα τα μέλη της ταφικής ομάδας πρέπει να φορούν προσωπικό εξοπλισμό προστασίας (PPE). Στη συνέχεια ψεκάζουν την περιοχή με ένα δυνατό διάλυμα χλωρίου συγκέντρωσης 0,5%, πριν να τοποθετήσουν με ασφάλεια το σώμα σε σάκο διακομιδής πτωμάτων, ψεκάσουν με χλώριο ξανά και έπειτα το τοποθετήσουν σε ένα άλλο σάκο διακομιδής πτωμάτων.

Η αποτέφρωση ενός θύματος Έμπολα υλικοτεχνικά είναι ευκολότερο από μια ασφαλή ταφή, αλλά δεν είναι συνήθης πρακτική στη Δυτική Αφρική. Από τις χώρες που έχουν πληγεί περισσότερο, μόνο η Λιβερία έδωσε εντολή για αποτέφρωση την περίοδο που η επιδημία ήταν στο ζενίθ της. Η Σιέρα Λεόνε και η Γουινέα θάβουν τα θύματα του Έμπολα στα νεκροταφεία.

Παρά την πρόσφατη ανοδική τάση στη Σιέρα Λεόνε, τα ποσοστά μετάδοσης του Έμπολα έχουν μειωθεί σημαντικά από την κορύφωσή τους το Νοέμβριο. Το πόσο έπαιξαν ρόλο οι νέες ταφικές πρακτικές σε αυτό είναι δύσκολο να το ποσοτικοποιήσουμε, αφού ήταν τμήμα μια γενικότερης κινητοποίησης. Η μακροπρόθεσμη επίδραση της επιδημίας και η διεθνής αντίδραση σε αυτές τις κοινότητες θα είναι επίσης δύσκολο να προβλεφθεί. Τουλάχιστον στη Λιβερία, η επιθυμία επιστροφής στα προ-Έμπολα έθιμα-και ίσως στην ενίσχυση της συνεργασίας με τις Αρχές-φαίνεται να είναι αυξημένη. Η κυβέρνηση ανακοίνωσε στο τέλος του περασμένου χρόνου ότι σταματούσε τις αποτεφρώσεις και θα άνοιγε νεκροταφεία για τα θύματα του Έμπολα.

Το άθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο VICE US.

Περισσότερα από το VICE

Οι «Λευκοί» Γάμοι Μεταναστών στο Αμβούργο Κλείνονταν Τρία Στενά Κάτω Από την Ομόνοια

Το Φτύσιμο για τους Άνδρες Είναι Ενστικτώδες και Περνά Μηνύματα

Το Κρούσμα Κορονοϊού στη Λέσβο Γεννά Ανησυχία για τη Μόρια