Αυτή Είναι η Ζωή του Τελευταίου Αντάρτη στον Γράμμο, που Έκλεισε τα 93 του Πάνω στο Σανίδι

Χωρίς τη βοήθεια γυαλιών, ο Τάκης Σάντρας, το τελευταίο εν ζωή μέλος της τελευταίας ομάδας του Δημοκρατικού Στρατού στον Γράμμο, διαβάζει πάνω στη σκηνή του θεάτρου την ιστορία της ζωής του. Παρεμβάλλονται οι ιστορίες και οι μαρτυρίες πέντε γυναικών μαχητριών της ομάδας, που και τις ενσαρκώνουν πέντε ταλαντούχες νέες ηθοποιοί, εμπλουτισμένες με στοιχεία μυθοπλασίας. Στο τέλος, οι μουσικοί που είναι στο πίσω μέρος της σκηνής, ξεκινούν να παίζουν τους «Ήρωες», που δίνουν τη σκυτάλη στη φωνή της Μαρίας Δημητριάδη από την ηχογράφηση του δίσκου Τα Αντάρτικα του Θάνου Μικρούτσικου, με τον κόσμο να χειροκροτεί και να τραγουδά. Ο Τάκης Σάντρας στέκεται με υψωμένη τη γροθιά του.

Λίγο αργότερα, φτάνει μια τούρτα με ζωγραφισμένο ένα κόκκινο σφυροδρέπανο και δύο κεράκια που σχηματίζουν τον αριθμό 93, τα χρόνια που κλείνει την Κυριακή 15 Απριλίου πάνω στη σκηνή. Αντί για το γνωστό τραγουδάκι για τα «χρόνια πολλά» ο κόσμος του τραγουδά «Στ’ άρματα, στ’ άρματα, εμπρός στον αγώνα, για τη χιλιάκριβη τη λευτεριά» και εκείνος ακολουθεί, πάντα με υψωμένη τη γροθιά του. Το κλίμα στο Θέατρο ΠΚ στον Νέο Κόσμο είναι συγκινητικό.

Η παράσταση Ο Τελευταίος Αντάρτης της Θεατρικής Ομάδας 2510 έχει πάρει ήδη παράταση, μετά την επιτυχημένη της διαδρομή, με ένα μόνο σαββατοκύριακο να απομένει για όσους θέλουν να τη δουν. Ο Ανδρέας Ζαφείρης, γιος του Τάκη Σάντρα, που έχει γράψει το κείμενο και έχει κάνει τη σκηνοθεσία, εξηγεί πως το συγκεκριμένο έργο, «Είναι ένα προσωπικό βίωμα μεν, αλλά παράλληλα είναι ένα βίωμα κοινό, που το μοιραζόμαστε με δεκάδες χιλιάδες κόσμο που έχει αντίστοιχες ιστορίες. Στην Ελλάδα, μετά από όλα αυτά, δεν τιμωρήθηκε κανένας. Όχι απλώς δεν τιμωρήθηκε, αλλά εκείνοι που πρωταγωνίστησαν στην πλευρά των Γερμανών, οι δοσίλογοι, είναι που κυριάρχησαν στην Ελλάδα -και στα οικονομικά τζάκια και στο πολιτικό σύστημα-, με σημαντικές θέσεις ακόμη και σήμερα. Ένας από τους λόγους που κάναμε αυτό το έργο, λοιπόν, ήταν και αυτός - το να πει την ιστορία και από την άλλη πλευρά».

Το ενδιαφέρον είναι ότι πρωταγωνιστικό ρόλο στο έργο παίζουν οι ιστορίες των γυναικών: «Κάθε κορίτσι έχει μια ξεχωριστή ιστορία που συμβολίζει και τον διαφορετικό δρόμο που έχουν, για να ανέβουν στο βουνό και να βρεθούν να πολεμάνε με ένα τόσο υψηλό επίπεδο συνείδησης, αυτογνωσίας και γνώσης της πραγματικότητας. Η τελευταία ομάδα στον Γράμμο αποτελείτο από δέκα άτομα, από έξι άνδρες και τέσσερις γυναίκες. Το τέσσερα προς έξι αντιστοιχεί συμπτωματικά και στη γενική αναλογία γυναικών-ανδρών στον Δημοκρατικό Στρατό. Η προσθήκη της πέμπτης κοπέλας στην ομάδα είναι μια συνθήκη μυθοπλασίας. Οι γυναίκες ήταν πρωταγωνίστριες στον Δημοκρατικό Στρατό. Σε κανέναν άλλον εμφύλιο και σε κανέναν άλλο πόλεμο δεν συμμετείχαν τόσο πολύ ένοπλα οι γυναίκες. Ούτε στη Ρώσικη Επανάσταση, ούτε στον Ισπανικό Εμφύλιο, ούτε τώρα στο Κομπάνι. Γι’ αυτό επικεντρωθήκαμε σε αυτό στο έργο, για να δείξουμε ότι η απελευθέρωση του ανθρώπου εκείνης της εποχής αφορούσε και αυτό το ζήτημα, δεν ήταν μόνο το πολιτικό, το οικονομικό, ήταν και το πολιτιστικό, με τις Λέσχες Θεάτρου, αλλά και το θέμα του φύλου, άσχετα αν αυτό δεν ολοκληρώθηκε. Παραμένει ως στοίχημα, όμως», σημειώνει ο Ανδρέας Ζαφείρης.

Η ηθοποιός Ορσαλία Πιπίδη, λέει ότι «ουσιαστικά, από όλα όσα διαβάσαμε μπαίνοντας στον ρόλο της η κάθε μία, αυτό που έχω να πω για τις γυναίκες, αλλά και τους νέους της εποχής, είναι ότι είχαν ιδανικά και πάλευαν γι’ αυτά» και προσθέτει: «Υπήρχαν γυναίκες διαφορετικές μεταξύ τους, όμως όλες είχαν σίγουρα ένα πιστεύω και γι’ αυτές ήταν το πιο βασικό. Δεν υπήρχε καν στο μυαλό τους το ενδεχόμενο να μην το υποστηρίξουν. Δεν είναι ότι ήταν άτρωτες ή ατρόμητες ή ότι δεν φοβούνταν, ίσα-ίσα. Δεν γίνεται ο άνθρωπος να μην φοβάται, αλλά σίγουρα ήθελαν να παλέψουν γι’ αυτά που πίστευαν και αυτό υπερκέραζε όποιον φόβο ή συστολή είχαν». H Ήρα Μακφέιλ προσθέτει: «Οι ιστορίες αυτές, πριν από την παράσταση, ήταν για μένα ένα μουσειακό στοιχείο. Όταν όμως μιλάς με κάποιον που έζησε εκείνη την εποχή και τα έζησε από πρώτο χέρι, είναι τελείως διαφορετικά. Αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι αυτό που μας έλεγε ο κύριος Τάκης, για το πόσο σέβονταν τις γυναίκες. Φανταζόμουν ότι παλαιότερα δεν θα τις σέβονταν τόσο, όσο τώρα, αλλά απ’ ό,τι φαίνεται ήταν ένας διαφορετικού είδους σεβασμός». Όσο για τη συναναστροφή τους με τον Τάκη Σάντρα; «Από τον κύριο Τάκη πήραμε αμεσότητα. Μας μεταφέρει τα χρόνια που έζησε και τις δυσκολίες. Αυτό που μας έχει μεταδώσει πάρα πολύ, βέβαια, είναι ο αγώνας. Μας έχει δώσει να καταλάβουμε ότι πρέπει να αγωνιστούμε», λέει η Μαρία Καλαϊτζή και η Αλεξάνδρα Χουλάκη προσθέτει πως «Μακάρι να ήταν έτσι ο παππούς μου. Μαθαίνουμε πολλά από τέτοιους ανθρώπους».

Αυτή είναι η ζωή του Τάκη Σάντρα, όπως τη διηγείται και επί σκηνής:

Ονομάζομαι Δημήτρης Ζαφείρης ή αλλιώς Τάκης Σάντρας. Γεννήθηκα στις 15 Απριλίου 1925 στην Πυρσόγιαννη, ένα ορεινό χωριό πάνω στον Γράμμο. Ο πατέρας μου, Κώστας, ήταν μετανάστης στην Αμερική από το 1912. Με τη μάνα μου, Όλγα, παντρεύτηκαν το 1924. Απέκτησαν 4 παιδιά, όλα αγόρια. Μετά τον γάμο, ο πατέρας συνέχισε να δουλεύει στη Νέα Υόρκη.

Εμείς με τη μάνα ζούσαμε στο χωριό. Όταν έγινε ο πόλεμος με τους Ιταλούς, ήμουν μαθητής στην Δ΄ Γυμνασίου στην Πωγωνιανή. Τα σχολεία έκλεισαν και γύρισα στο χωριό. Ποιος να φανταζόταν τότε το τι θα γινόταν τα χρόνια που θα έρχονταν. Ήμασταν αγόρια και κορίτσια και σε μία νύχτα γίναμε άνδρες και γυναίκες. Από το χωριό, 250 παιδιά πολέμησαν τον ιταλικό φασισμό. Από κοντά και οι γυναίκες. Ζαλικωμένες… Στις λάσπες και στα χιόνια, κουβαλούσαν πολεμοφόδια για τον στρατό.
Μετά ήρθαν οι Γερμανοί. Μάζεψαν όλα τα τρόφιμα. Πέθαινε ο κόσμος.

Σωθήκαμε χάρη στη φιλοξενία του Αλβανικού λαού. Ζητιανεύαμε στις πόλεις και στα χωριά. Μας έδιναν. Άλλοι λίγο, άλλοι περισσότερο. Μας λυπόνταν. Μας αγκάλιαζαν και κλαίγανε. Μας έλεγαν για τους Έλληνες φαντάρους που κοιμούνταν στα σπίτια τους και κορίτσι δεν πείραξαν. Αντίθετα από τους Ιταλούς.

Με τα πόδια κουβαλάγαμε, φορτωμένοι στην πλάτη, οκάδες το στάρι και το καλαμπόκι μέσα από τα βουνά. Φούντωσε το αντάρτικο.

Το Φλεβάρη του 1943, η Πυρσόγιαννη ελευθερώθηκε από τον ΕΛΑΣ. Λαϊκή αυτοδιοίκηση, λαϊκά δικαστήρια και για τη νεολαία, πολιτιστική λέσχη. Πού να τα ’χαμε δει αυτά μέχρι τότε;

Τότε έπαιξα και θέατρο, πρώτη φορά. Πριν από 75 χρόνια.

Μετά τα Δεκεμβριανά ξεκίνησε η μεγάλη τρομοκρατία. Τη Μεγάλη Τετάρτη του 1945 ήρθε στο χωριό ο Άρης Βελουχιώτης. Μαζευτήκαμε το βράδυ στο σχολείο και μιλήσαμε.

Social Waste: Πολιτική Διαδικασία ή Μουσικό Live;

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook

Στις 22 Οκτώβρη του 1947, παρουσιάζομαι στον στρατό, στην Κόρινθο. Λόγω φρονημάτων, 100 παιδιά μας ξεχωρίζουν και μας πηγαίνουν στο Μακρονήσι, αρχές Νοέμβρη. Εκεί ζούμε μια κόλαση. Βασανιστήρια, πέρα από κάθε φαντασία.

Στις 29 Φλεβάρη 1948, χρόνος δίσεκτος, μετά την πρωινή αναφορά, καθώς ο έβδομος λόχος πήγαινε για «κατήχηση» στο θέατρο, χτυπήθηκε με όπλα. Πέντε νεκροί και 20 τραυματίες.

Με το που χτυπήθηκε, ξεκίνησαν να κατεβαίνουν τα παιδιά προς τα κάτω, στο γήπεδο που ήμασταν εμείς, φωνάζοντας «Αδέρφια μας σκοτώνουν». Στο γήπεδο ήμασταν 4.000 παιδιά. Για δευτερόλεπτα, παγώσαμε, πιάστηκε η ανάσα μας, η αναπνοή μας. Αμέσως μετά απαιτήσαμε να έρθει επιτροπή από τον ΟΗΕ, να εξετάσει την κατάσταση μας και ξεκινήσαμε απεργία πείνας.

Την επόμενη μέρα, 1η Μαρτίου 1948, ήμασταν στις σκηνές μας - 40-50 άτομα σε κάθε σκηνή. Από τον λόχο διοίκησης, ξεκίνησαν να κατεβαίνουν αξιωματικοί και αλφαμίτες. Οι αξιωματικοί με τα περίστροφα στα χέρια μπαίνουν στις σκηνές και πυροβολούν εν ψυχρώ στα κεφάλια. Γέμισαν οι σκηνές μυαλά. Βγαίνουμε τρέχοντας από τις σκηνές, αλαφιασμένοι. Πατούσαμε πάνω στα πτώματα - 500 παιδιά σκοτώθηκαν εκείνη τη μέρα.

Οι αλφαμίτες παίρνουν τα κορμιά τους στο καΐκι. Μόλις ξανοίγονταν στη θάλασσα, κρεμούσαν στο λαιμό τους βαρίδια και τα φουντάρανε στο πέλαγος.

Η κόλαση, τα βασανιστήρια συνεχίζονταν και μετά τα ανήκουστα, τρομερά, αιματηρά γεγονότα.

Στις 5 Μάη, δραπέτευσα και ανέβηκα στο βουνό αντάρτης. Στον Δημοκρατικό Στρατό υπηρέτησα στην 107 Ταξιαρχία, στο τάγμα του Λαδιά, στον Αϊ-Ηλία Πυρσόγιαννης.

Στις 26 Αυγούστου 1949, ξεκίνησε η μεγάλη και τελευταία μάχη του Γράμμου. Το τάγμα μου, λόγω θέσης, φύλαγε τον αυχένα της Μπάντρας, απ’ όπου θα περνούσαν όλα τα τμήματα του Δημοκρατικού Στρατού, στην αποχώρηση. Στις 29 Αυγούστου το βράδυ, περάσαμε τελευταίοι από τον αυχένα μεταξύ Γκόλιου και Κάμενικ.

Αυτή είναι η οπτική του τελευταίου αντάρτη του Γράμμου, στα 93 του χρόνια, για την κατάσταση στην Ελλάδα σήμερα, όπως τη διηγήθηκε στο VICΕ:

Δεν μπορούμε να συγκρίνουμε εκείνη την εποχή με τη σημερινή. Τότε, ο κόσμος ολόψυχα συμμετείχε σε μια αντίσταση. Τώρα έχει διαβρωθεί αυτή η θέληση. Πάει. Ο κόσμος πλάγιασε, που λέμε. Εμείς, όμως, οι παλιοί, έχουμε άλλη αντίληψη για τη ζωή. Εμείς πιστεύουμε ότι ανεξάρτητα από τη νεολαία, υπάρχουν και οι παλιοί. Οι παλιοί καθοδηγούν, πιστεύουν σε κάτι και η νεολαία τώρα μάς ακολουθεί. Το ευχάριστο για εμάς είναι ότι έχουμε τη νεολαία κοντά μας. Όποιος έχει τη νεολαία, δεν μπορεί να φοβάται τίποτα.

Στη νεολαία, ένα μονάχα λέω: Να έχουν πίστη στον εαυτό τους. Όταν πιστεύουν στον εαυτό τους μπορούν να κάνουν πολλά πράγματα.

Επίσης, να μην λέμε λόγια. Κάτι που λέμε να το πραγματοποιούμε. Εμείς οι παλιοί αυτό κάναμε. Αυτό που λέμε πρέπει να πραγματοποιηθεί.

Το θέατρο δεν μου έκανε κακό. Πριν από 75 χρόνια, με την ΕΠΟΝ, το είχα κάνει ξανά. Παίξαμε και Γκόλφω. Αλλά εδώ τα μπερδεύω ποιος ήταν ο πρώτος μου ρόλος. Τάσος ή Κίτσος, δεν θυμάμαι. Με την ΕΠΟΝ ασχοληθήκαμε με το θέατρο μόνο στην Κατοχή. Μετά την Κατοχή, ήταν δύσκολο. Είχαμε άλλα πράγματα. Εξορίες, Μακρονήσια, το ένα, το άλλο. Αυτά μας σακάτεψαν.

Τι με έχει πληγώσει περισσότερο όλα αυτά τα χρόνια; Είναι ότι μεταξύ μας δεν μπορούμε να μονιάσουμε. Αλλά αυτό είναι το κακό μας, λέμε «α μωρέ, τι ξέρει αυτός; Θα τον βάλω πάνω από τον εαυτό μου;». Έχουμε το «εγώ». Αυτό το «εγώ» το αστικό, του παρά.

Πολιτικά, δεν είμαι ενταγμένος κάπου. Αλλά για να είμαι ειλικρινής, το μόνο που ψηφίζω είναι ΚΚΕ. Δεν πάνε να λένε ό,τι θέλουν. Έκανε λάθη, αλλά η βάση μου είναι εκεί. Δεν είμαι μέλος, όμως. Δεν καταδέχομαι, επειδή υπέγραψα. Ήμουν κομματικό μέλος, αλλά μετά πήγαμε στο Μακρονήσι και υπογράψαμε μια τοοόσο μεγάλη υπογραφή. Η κατάσταση ήταν τέτοια που δεν μπορούσες. Ή υπέγραφες ή σου έβαζαν δυο κρικέλες και σε πνίγανε στη θάλασσα. Δεν καταδέχτηκα μετά να πάω στο Κόμμα – και όταν πήγα στην Τασκένδη, ούτε τότε μπήκα στο Κόμμα. Ε, έφυγα και από εκεί, άμα διαβάσατε την ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος, τα ξέρετε, τις φαγωμάρες κτλ. Γύρισα στο χωριό, μετά στην Αθήνα. Ήταν δύσκολα για εμάς, επειδή μας είχαν αποκηρυγμένους.

Τώρα, η πολιτική κατάσταση δεν εξαρτάται ούτε από την Ελλάδα. Εδώ παίζει το κεφάλαιο. Τα άλλα είναι παραμύθια - και δεν υπάρχει Κομμουνιστικό Κίνημα οργανωμένο, όπως ήταν παλιά. Τότε ήταν οργανωμένο, τώρα όμως έσπασε. Η νεολαία, βέβαια, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αντιστέκεται. Είναι η ιδιοσυγκρασία της τέτοια. Αλίμονο αν κάτσει να λέει «Παναγιά, βοήθα με». Γροθιά και όποιον πάρει ο Χάρος. Ευτυχώς είναι καλή η νεολαία, έχει μυαλό. Τον Τσίπρα πώς τον βλέπω; Αστική τάξη, παιδί μου, τι περιμένεις;

Εγώ στα νέα παιδιά έχω να πω να προσέχουν τον εαυτό τους, να έχουν αυτοπεποίθηση, να μην στηρίζονται στους άλλους. Δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα, από το να περιμένεις από τους άλλους. Η ζωή είναι ζωή. Η νεολαία πρέπει να έχει ελπίδα και γι’ αυτήν την ελπίδα να αγωνίζεται, να παλεύει όσο μπορεί. Τίποτα άλλο δεν μας σώνει. Αν περιμένουμε από τους άλλους, άστο.

Περισσότερα από το VICE

Ο Λεωνίδας Ανέβηκε με Αναπηρικό Αμαξίδιο στον Όλυμπο Επειδή Είναι Αληθινός Πανκ

Η Μέρα που οι Rolling Stones Ήρθαν στην Ελλάδα για μια Συναυλία που Δεν Τελείωσε Ποτέ

Δέκα Ερωτήσεις που Πάντα Ήθελες να Κάνεις σε έναν Ψυχολόγο Φυλακών