Webp
Imagen: Simon Blackley/Flickr SIMON BLACKLEY/FLICKR
Actualidad

Chugelu chumkaw no rume kiñe rume kewün mülelayay wallontu mapu mew (mapuzugun)

¿Chumgelu fentxen wichukelechi kewün müley?

Tüfachi artículo nentuy VICE Estados Unidos.

Kiñe küme zugu mew rupan kiñe restaurant chino Perú warria mew. Nütxamkayu mesero inchiw, chino warriache inglés zugukenolu. Mür küme nütxamkayu wigka zugun mew (español), tayu inagechi kimtukuel chi kewün.

Fey mew ta rakizuamün ¿Chumgelu ta inchiñ kom pu che mülelu ta wallontu mapu mew kimtukulayiñ kiñe rume kewün, tayiñ küme nütxamkayal kom inchiñ? ¿Chumgelu fantepu mew petu müley wichukelechi kewün?

Publicidad

Fill rupa, zuamgefuy ñi müleay wallontu mapu mew kiñe kewün müten, zoy kimgey ti kewün esperanto pigelu. Welu fill zugu mew chumkaw no rume mülelayay kiñe kewün müten wallontu mapu mew.

Kom inchiñ kimnieyiñ chumlen ta zugu: kiñe kewün mew ta kimgekey ta mogen, kom pu che nielay ta internet, fey mew chi kiñe rume kewün ta amuafuy wallontu mapu mew: welu kom pu che femgechi rakizuamkelay.

Kimfali chumgelu ta wichukeley ta kewün. ¡welu faw ta wechulayay tüfachi artículo! Müley fillke zugu ka kimün ta chumgelu pu che mülelu wallontu mapu mew kiñe rume kewün nielay.

Kewün mew ta kimgekey ta mogen

"Tayiñ zugun mew kimgekeyiñ chumgen ta inchiñ, fillke mapu am tuwlu inchiñ ka femgechi wichukeley tayiñ kewün” Feypienew Marc Ettlinger, fonólogo teórico küzawkey ta Asuntos de los Veteranos de los EE. UU. Fantepu mew ta küzawkey ka inatukey lonko kütxan zugu. “Zewmagelu television kiñe rume kewün mew zuguay che pifuygün".

Welu kimtukuyiñ Estados Unidos warria mew, kiñe rume kewün txipalu ta fillke püle fey mew wichuletuy ta kewün Kintuyawi ta pu che chumgechi ñi pewfaluwal ñi az mogen. Kiñe kewün nieyem ta che "Inche mogelen pikey".

Kiñe kewün mew ta kimgekey ta che, Ettlinger feypi kewün niey ta kimün, zoy azküley “cultura” zugu mew. Tüfa chi zugu mew ta txipakey, lig püchike che allkütukey rap ayekan, fey kimtukeygün inglés urbano, chumkaw no rume kimkelafuygün kuyfi feyti chi zugun. Feyti chi epu rume kewün mew, kimfalkey chew chegen.

Publicidad

Ti dialecto kiñe kewüngelay (chew ñi wechumum kiñe dialecto fey txipakey kiñe idioma, fey mew nütxam entukey pu che küzawkelu lingüística mew), ka txipapey chumgechi wenuntugepukey kiñe keweün. Danes ka alemán kewün purrüm kimfalkey ka fely noruego ka zueco kewün, ka feley urdu ka hindi kewün. Welu wichuletuy tüfachi pu kewün, fillke mapu am mülelu. Ettlinger, feypi, kiñe danesa che danes zugukey, ka feypikey "Inche danesgen ka ayiykülen ñi danesgen".

India ka Pakistan, epu warria weza yewkeygün, fey ñi kewün egün kañ püle ta felelay. Urdu ka hindi kewün txipay hindustani kewün mew. Welu fantepu mew, nentuayem kiñe zugun, hindi kewün arretukey ta sánscrito kewün mew ka urdu, arretukey ta árabe kewün mew.

Pu fütxake warria kizuke küpa amulniekeygün ñi kewün. Wenuntugeyem chuchi kewün rume müleyem kiñe registro técnico feytichi kewün ta wenuntugekey, femgechi ta witxampüramgekey futxake chillkatuwe ruka mew feyti chi zugu, ñi kimeltugeal feyti chi kewün müten, wirigeafuy chilka ka fillke leyes feytichi kewün mew, etc. Müleyem kiñe kewün, pu che feypikeygün "Inche mogelen".

Fey mew, vasco kewün ka kurdo kewün rume wenuntukey feyti chi pu che zugukelu feytachi kewün.

"Turquía warria mew, kurda identidad zoy wenuntugekey. Welu ka femgechi müley kagelu kewün Laz pigelu, fey ka zugungey nüwküley georgiano kewün mew, welu tüfa epe ñamküley" feypienew Ricardo Rivera, kiñe chilkatufe doctorado en Antropología lingüística de la Universidad de California, Berkeley (ka femgechi inche ñi küme wenigey). "Feyti chi warria laz, konküley pu turco che, ka femgechi turco kewün zugukeygün, kurdo kewün reke felelay".

Publicidad

Kimlayiñ ñi tunten kewün ñi zugugeken wallontu mapu mew, welu fillpüle feypigekey ñi mülen regle warranka kewün, welu Ettlinger, pichingetuy pi, zoy pataka txipantu mew zoy marri warranka kewün zugugekefuy. Ka konpalu feytichi pu che fillke mapu mew tuwlu, fillke weychan txipalu pu pueblos indígenas mew, konküley tüfachi zugu mew globalización ka urbanización fey mew ñamtuy kiñeke kewün. Tüfachi zugu mew, ñi ñamkülen fillke kewün lingüística zuguno ka científica zuguno. Fantepu mew mülelmi ta kiñe püchi warria mew, zoy küpa amutuaymi zoy ragiñ fütxa warria mew, tami zoy küme feleal, femülmi, elkünuaymi tami wünelechi kewün.

Chumgelu ti kewün zoy amuleay ka femgechi we kewün txipalerpua Kiñe we kewün ta txipafemkelay, welu ñochi txipalerpukey ka rumel zuamfalkey. Golfo Pérsico mew, puwí fentxen che ka mapu tuwlu, Asia mapu tuwlu, fey txipay pidgins árabes. Pu pidigns, ragiñelwegeygün epu warria mew welu kiñe rume kewün niewelaygün.

Ka femgechi pidgin kiñe “kewüngelay” ka feli ta francés kewün, kiñe we kewüngey. Pidgins kewün nielay kiñe rume kewün welu amuley kiñe criolla kewün reke amukey, kiñe kewün mew txipay epu rume kewün mew.

"Omán mew ka fillke warria mülelu Golfo mew, müley fentxen küzawfe Asia mapu tuwlu, pidgin árabe kewün zugukeygün, fey niey fentxen hindi ka nepalés nemül", feypi Rivera.

"Küpakeygün Francia, Alemania ka Suiza mapu tuwlu, rumel nütxamkakeygün chem zugu rume, txekaleyiñ ka yafütumekeyiñ esparanto zugukeyiñ".

Publicidad

Femgechiley ta zugu: Pu wünen keche nienolu kiñe rume kewün, fey pidgin kewün zugukeygün, fey konküley fentxen nemül. Welu feytichi pu wünenkeche petu nieygün ñi wüne kewün, fey wenuntufali.

Pu wichulechi kewün zoy amulgekey müleyem fentxen nativo zugukelu. Welu feyti chi pu che zugukelu tüfachi kewün, nieyem yall, fey ñi wüne kewün ta pidgin zugukeygün, fey küme zugu llitukey.

“Kiñe txokiñche rumel zuguleyem kiñe kewün, we choyün feytichi kewün ka zugukeygün, fey küme az kimtukukeygün, ka femgechi kim wirrikeygün, fey mew ta küzawkigün” feypi Rivera. Feyta chi zugu ta wenuntufali: ti krwün rumel amulerpukey, pu puchikeche amulniekeygün tüfachi zugu.

Tüfa yekeiñmew esparanto kewün mew.

¿Chungelu rumel gelayay kiñe rume kewün wallontu mapu mew?

Esperanto kewün zewmagey epe wechulu 1800 txipantu, L. L. Zamenhof, kiñe oftalmólogo polaco. May, zewmagi. Ti esperanto kewün “zewmagi”, kiñe rakizuam mew zewmay kiñe che kam kiñe txokiñ che, (ka konküley klingon ka élfico). Ti esperanto ta zewmagey kiñe kewüngeal wallontu mapu mew. Küme txipafule tüfachi kewün, chumgechi ñi pin Zamenhof, feytichi mesero chino egu esperanto kewün zuguafuyu.

Ti esperanto müte kimgelay wallontu mapu mew: müley epe epu millón esperanto kewün zugukelu. Tüfachi zewman kewün zoy kimgey kakelu kewün mew wallontu mapu mew. Mülekey txawün, conferencia wallontu mapu mew esperanto kewün mew. Ka femgechi müley kiñe revista científica esperanto kewün mew, müley revistas ka curso duolingo esperanto kewün mew. Küpa nütxamkafun kiñe che kimnielu esperanto Seattle kewün, pepi nütxamkalan, feytichi wünelkülelu niey "kiñe semana reke kakelu esperantista egün senderismo".

Publicidad

"Küpakeygün Francia, Alemania ka Suiza mapu tuwlu, rumel nütxamkakeygün chem zugu rume, txekaleyiñ ka yafütumekeyiñ esparanto zugukeyiñ" feypienew kiñe correo electrónico mew. Feyti zewmagechi kewün, mapunkewüngelay, femgechi amulerpukelay.

"Kiñe we chillkatufe, kiñe rume kimün niekey, femgechi ta kimgekey kiñe kewün" feypienew William Harris, wünelkülelu Esperanto-USA mew. Küpa amulmi China warria mew, küpa kimgelmi tami kewün müley kiñe rume amual ta zugun.

Fey mew, Harris feypikey esperanto kewün mew ta “gelay dialectos” pu wünenkeche kimtukulu ta Esperanto kewün ka nemül ta tukukelay ñi kewün mew, ñi welulkanoal ñi kewün. Kiñe ruso esperanto zugukelu, ruso acento nieafuy ñi zugun mew, welu chumkawno rume ka nemül tukulayay ñi zugun mew.

Ka femgechi fentxen lingüistas ta chillkatukey ta esperanto kewün, küpa inatukefigün, welu zoy amulneal ñi chillkatun kakelu mapun kewün reke ta femkelaygün. Ka femgechi kiñe rume mogen yenieygün reke, pu esperantistas rume ayikey ñi kewün, ka femgechi kimeltukey ñi pu püchikeche esperanto kewün mew.

Fey mew ti esperanto ta kiñe rume kewüngetuy ta pu püchikeche xemkülelu. Fey pu püchikeche ka nemúl tukunieygün tüfachi kewün mew: fey weluletuy ti kewün. Pu wünenkeche ta günezuamlayay tüfachi zugun.

Chumgechi ñi txemkülen, pu püchikeche kimtukunieygün kiñe kewün ka femgechi tukunieygün ñi nütxam mew we nemül, tüfachi zugu ta feypigekey 'sobrerregularización'. Inglés zugun mew ta pu püchike che kaletuy ñi zugun nentuyem ta verbos regulares ka irregulares, zew rupachi zugu mew, entukeygün ed”, feypi Ettlinger. Rupalechi antü mew, tüfachi zugun norküleputuay, femgechi kalewetukey ta kewün, feytichi inglés zuguel zoy pataka txipantu fantepu mew felewetulay.

Fey mew kiñe esperanto zugukelu China warria mew kaletuay ñi zugun feytichi zugukelu esperanto Chicago warria mew, ka fey kaletuay feytichi eperanto zugualu suburbios mew. Ka femgechi kaletuy feytichi nativo esperanto zugukelu ka feytichi zoy alüwelu kimtukulu tüfachi zugun. Tüfachi wallontu mapu ta zew konpay ta globalización, welu fey mew rume ta kaletuy ta zugun.

Kom feytachi zugu mew, kiñe antü kom nieliyiñ kiñe rume kewün, kom zuguliyiñ feyta chi kewün wallontu mapu mew, feytachi kewün ka kaletuafuy fill püle, ka femgechi zugu mew mületuafuy: fentxen fillke kewün wichuletuafuy. "Iney rume zewmale kiñe kewün, müley ñi kimael feytichi kewün ta amulerpukey, kom femgechi kiñe rume kalewetukelay" feypi Ettlinger. "Pichinmu müten fentxen kewün ka mületukey".

Fey mew, ¿Chumgelu pu esperantista rumel küpa niekeygün kiñe rume kewün wallontu mapu mew? Kom feytichi zugu ta konküley kiñe kewün nüwküley mogen mew, az che mew. "Allkütulmi kiñe che esperanto zugukelu, kimfemafimi ñi zuamnieken ta globalización ka humanidad" feypi ta Ettlinger. "Esperanto zugulmi fey küpa feypimi ñi amulniel feytichi wallontu mapu globalizado zugu".

Puedes leer este artículo en español dando clic en este vínculo.