Βλέποντας τα Φιλμ του Ταρκόφσκι Κάτω από την Επιφάνεια της Γης

To θέμα δημοσιεύτηκε αρχικά στο VICE UK.

Τα τελευταία 30 χρόνια, ένας υπόγειος κινηματογράφος στο Βερολίνο φιλοξενεί την ετήσια καλοκαιρινή αναδρομική προβολή των 7 μεγάλου μήκους ταινιών του σοβιετικού δημιουργού Αντρέι Ταρκόφσκι. Λέγοντας υπόγειος, εννοώ ότι ο κινηματογράφος Arsenal είναι κυριολεκτικά υπόγειος. Κατεβαίνεις μέσω γυάλινου ασανσέρ έξω από το εστιατόριο Billy Wilder και όταν οι πόρτες ανοίγουν μετά από ένα ή δύο δευτερόλεπτα που προκαλούν ίλιγγο, αποκαλύπτεται ένα στενό υπόγειο δωμάτιο με γυάλινη οροφή που ταιριάζει με το σύνολο, όπως η κακόγουστη ψυχεδελική σκηνή του τσίρκου στην πλατεία Potsdamer Platz.

Σε αυτόν τον παράξενο χώρο -κάτω από αυτό κάποτε ήταν μια ακάλυπτη, βομβαρδισμένη λωρίδα του Τείχους του Βερολίνου και σήμερα αποτελεί ένα καρναβάλι θριάμβου της ελεύθερης αγοράς- μπαίνουμε σε ένα τούνελ χρόνου. Χρόνου Ταρκόφσκι. Δεν μπορείς να μιλάς για τον Ταρκόφσκι χωρίς να επιμείνεις στο χρόνο. Πρώτα απ'όλα, υπάρχει ο τίτλος του με μέγεθος βιβλίου μανιφέστο του, το Sculpting in Time, μαζί με το ντοκιμαντέρ Voyage in Time για το γύρισμα του Nostalgia - και ακόμα και τα ημερολόγιά του μπορώ μόνο να υποθέσω ότι εκδόθηκαν χωρίς συναισθήματα υπερβολής όπως το Time Within Time. Κάποιος πηγαίνει σε μερικές ταινίες, π.χ. Mission: Impossible-Rogue Nation, για να σπαταλήσει χρόνο, άλλοι για να βιώσουν τη λεπτή διαφορά του ίδιου του χρόνου. Μια ταινία του Ταρκόφσκι επιβραδύνει το σφυγμό σου και ίσως ακόμα και την τροχιά της Γης, καθώς οι αισθήσεις σου προσαρμόζονται στις νέες δυνάμεις τους, αυτές της δεκτικότητας.

Έτσι ταιριάζει με την αναδρομική κινηματογραφική προβολή των ταινιών του Ταρκόφσκι στον Arsenal, αναδρομή που διαφημίζεται ελάχιστα και απ' όσο ξέρω δεν έχει καν ιδιαίτερο όνομα και η οποία ωστόσο είναι μια παράδοση χρονικά ελαστική από μόνη της, ιδίως για το Βερολίνο μια πόλη που μερικές φορές φαίνεται να είναι αλλεργική στο παρελθόν της. Το Βερολίνο κοιτά μπροστά, η σκέψη πηγαίνει πάντα στη διαδικασία του γίγνεσθαι, ποτέ στο παρόν ή το παρελθόν. Ωστόσο, η αναδρομή είναι διαχρονικά δημοφιλής. «Ο Ταρκόφσκι επέστρεψε στο Arsenal, πρέπει να είναι Αύγουστος», λένε οι Βερολινέζοι αστειευόμενοι (ή έτσι μου είπαν). Οι κινηματογραφόφιλοι από όλο τον κόσμο κλείνουν τις πτήσεις τους αμέσως μόλις δοθεί στη δημοσιότητα το πρόγραμμα, μερικοί για να δουν το ίδιο σετ ταινιών που είδαν τον περασμένο χρόνο. Κρίνοντας από τους διπλανούς μου σε πολλές προβολές, η γοητεία τέμνει γενεαλογικές και εθνικές διαχωριστικές γραμμές. Ο κόσμος θέλει τον Ταρκόφσκι, τον θέλουν στη μεγάλη οθόνη και τον θέλουν ολόκληρο: πλήρες και χωρίς περικοπές έργο.

Σε κάποιον μη εκπαιδευμένο, αυτή η αφοσίωση κάθε χρόνο μπορεί να φαίνεται λίγο περίεργη. Εξάλλου, ο Ταρκόφσκι είναι διάσημος για τις εκτενείς ιστορίες Ντοστογιεφσκι-κών πνευματικών κρίσεων. Αλλά έχει μια ξεχωριστή ιστορία στη γερμανική πρωτεύουσα λόγω του ινστιτούτου Arsenal Institute for Film and Video Art -πρώην Friends of the German Film Archive- σινεμά και διανομέας ταινιών που ιδρύθηκε το 1970 και μεταφέρθηκε στην Potsdamer Platz τη δεκαετία του 2000. Η σχέση του με τον Ταρκόφσκι ξεκίνησε λόγω της διανομής, καθώς μέλη του ινστιτούτου έκρυψαν ένα αντίγραφο του Stalker και το έφεραν παράνομα στη Δύση και το πρόβαλαν στην Berlinale (Μπερλινάλε), το 1981.

«Τότε ήταν πολύ δύσκολο να βγάλεις αντίγραφα του έργου του Ταρκόφσκι έξω από τη Σοβιετική Ένωση και υπήρχε τεράστιο ενδιαφέρον για αυτά», είπε η Milena Gregor, η μία από τους καλλιτεχνικούς διευθυντές του Arsenal.

Στο Ανατολικό Βερολίνο, επίσης, ο Ταρκόφσκι ήταν ο αγαπημένος των διανοούμενων. Η επιστημονική φαντασία ήταν δημοφιλής σε όλη τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας και τα επιτεύγματα του Ταρκόφσκι στο είδος ήταν εκ διαμέτρου αντίθετα με ότι ήταν διαθέσιμο εκείνη την εποχή. Δεν ήταν μόνο ο Σοβιετικός σκηνοθέτης που παρουσίαζε το ένα αριστούργημα μετά το άλλο, αλλά για οποιονδήποτε είχε φιλελεύθερη παιδεία στις Τέχνες, οι ταινίες του ήταν γεμάτες με κωδικοποιημένες αμφιβολίες για την επάρκεια του κομμουνιστικού κράτους - αμφιβολίες τις οποίες συμμερίζονταν πολλοί θεατές. Η μητέρα ενός φίλου μου που μετακόμισε από την Γεωργία στο Prenzlauer Berg, τη δεκαετία του 1980, θυμάται ότι ακολούθησε ευλαβικά την έξοδο από το Ανατολικό Μπλοκ του Ταρκόφσκι. Ήταν η έκφραση της διαφωνίας της.

Το 1985, έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του, ο Ταρκόφσκι ήρθε στο Δυτικό Βερολίνο για την υψηλού κύρους υποτροφία στις Τέχνες DAAD και επιμελήθηκε τις προβολές του έργου του. Έτσι, άρχισε η αναδρομική κινηματογραφική προβολή, είπε ο Gregor. Το πρόγραμμα του 1987 ήδη περιέγραφε την εκδήλωση ως «παραδοσιακό καλοκαιρινό φεστιβάλ» του Arsenal.

Τώρα είναι Αύγουστος πάλι και εάν είσαι στο Βερολίνο υπάρχει ακόμα χρόνος να προλάβεις μερικές από τις τελευταίες προβολές. Στις αρχές, όταν μετακόμισα εδώ πριν από έναν χρόνο, είχε μόλις τελειώσει η κινηματογραφική αναδρομή και έπρεπε να υπομείνω ατελείωτες (μπορείς και να τις πεις ταρκοφσκικές) συζητήσεις για τη μοναδική αριστεία του ή για την εξαιρετική μοναδικότητά του, με άλλους σινεφίλ στο παράξενο και θεματικό -με το Χόλιγουντ- μπαρ με το κοινότυπο όνομα Filmbar, από το οποίο έμενα απέναντι. «Πρέπει να πας», με παρακάλεσε ένας νεαρός μπάρμαν και φοιτητής κινηματογραφίας. «Είναι μοναδικό στο είδος του».

Για έναν ορισμένο τύπο ευαίσθητων μελαγχολικών, οι ταινίες του Ταρκόφσκι είναι κολλητικές. Βλέπεις μία και πρέπει να τις δεις όλες, μια αληθινή σινεφιλική αναζήτηση τις δεκαετίες πριν από τα DVDs, το Netflix και το Karagarga, την κρυφή torrent ιστοσελίδα όπου κατέβασα το έργο του στη σχολή που έκανα το μεταπτυχιακό. Το 2015, ωστόσο, όλα -από τις ταινίες που έκανε ως φοιτητής μέχρι το τελευταίο έργο του- διατίθενται δωρεάν στην ιστοσελίδα Open Culture.

Ακόμα, δεν υπάρχει τίποτα σαν τη μεγάλη οθόνη και τίποτα σαν τα παλιά φιλμ που συνοδεύονται από τον «οδοντωτό» ήχο των διατρήσεων που έχει η λωρίδα φιλμ. Το Arsenal κρατάει τις δικές του κόπιες από τα φιλμ του Ταρκόφσκι στο θησαυροφυλάκιο («Έκαναν πολλά χιλιόμετρα, αλλά η ποιότητα δεν είναι πια καλή», είπε ο Grego). Ωστόσο έχουν προμηθευτεί άλλες μπομπίνες από όλη την Ευρώπη για τις ετήσιες προβολές. Κι αυτά είναι γρατσουνισμένα και ασταθή. Με κάθε προβολή, χαλάνε λίγο περισσότερο. Μια μέρα θα έχουν καταστραφεί, ενώ τα Criterion DVD και τα αυθεντικά αρνητικά θα βρίσκονται κλειδωμένα στα μοσχοβίτικα θησαυροφυλάκιά τους.

Στο Arsenal ήμουν περισσότερο ενθουσιασμένος που θα έβλεπα το Ivan's Childhood, την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Ταρκόφσκι και μια πρωτοποριακή πολεμική ταινία του 1961. Ο ρεαλισμός και η βαρβαρότητά του δεν έχουν κανένα από τα όρια που αναπαράγονταν στο Χόλιγουντ εκείνη την εποχή από την κοσμιότητα του κώδικα του Χέιζ (Hays Code) και αργότερα από τις ευαισθησίες αυτολογοκρισίας του Στίβεν Σπίλμπεργκ και της εταιρείας. Η ιστορία ενός ορφανού πολέμου στο ανατολικό μέτωπο του Χίτλερ, το Ivan's Childhood, απεικονίζει όχι μόνο τυχαίες, ανώφελες πράξεις πολεμικής βίας αλλά επίσης το γενικό μίασμα της βίας -την ψυχική οδύνη του, τη δυσάρεστη πλήξη του- που ο πόλεμος προκαλεί λιγότερο θεαματικά.

Η ταινία προαναγγέλλει, σχεδόν δυο δεκαετίες νωρίτερα, το λεξιλόγιο των πολεμικών ταινιών από την εποχή του Βιετνάμ, το οποίο από τότε έχει περάσει στην αυτοπαρωδία (Tropic Thunder, Animaniacs κινούμενα σχέδια). Φωτοβολίδες «σβήνουν» σε αδύναμες παραβολές (σ.σ. επίπεδες καμπύλες) πάνω από ζοφερά και καταστρεμμένα τοπία. Στρατιώτες χασομερούν, παίζουν δίσκους και κάνουν βίαιο σεξ με γυναίκες. Η πλοκή κάνει κύκλους. Οι χαρακτήρες πεθαίνουν εκτός οθόνης, χωρίς τελετή. Στην τελευταία πράξη, μια μυστηριώδης αποστολή απαιτεί επιδρομή τα μεσάνυχτα και πέρασμα μέχρι τη μέση μέσα από βάλτο, κατεστραμμένα κούτσουρα δέντρων και τις λάμψεις των οβίδων που πέφτουν. Μόνο «ο τρόμος, η φρίκη» του Kurtz λείπει.

Η επόμενη ταινία του Ταρκόφσκι, το Andrei Rublev, η ιστορία του μεγαλύτερου αγιογράφου της Ρωσίας έχει διάρκεια μεγαλύτερη των 3 ωρών και εκτείνεται στον 15ο αιώνα. Ωστόσο κατάφερε να καθιερώσει τον σκηνοθέτη ως τον πιο επιφανή κινηματογραφιστή της Σοβιετικής Ένωσης -και αγαπημένο των Καννών- έστω κι αν η ταινία απαγορεύτηκε αρχικά στην πατρίδα του για τη συμπαθητική απεικόνιση της ανατολικοορθόδοξης χριστιανοσύνης.

Το Solaris είναι η πιο γνωστή ταινία του Ταρκόφσκι -ιδίως σήμερα, χάρη στο ριμέικ του Σόντερμπεργκ- και είχε με διαφορά τον περισσότερο κόσμο από κάθε άλλη προβολή που παρακολούθησα στο φεστιβάλ. Διασκευάζοντας μια νουβέλα του Στάνισλαβ Λεμ, ο Ταρκόφσκι βρέθηκε να κινηματογραφεί μέσα σ' ένα βρώμικο διαστημικό σταθμό που δεν χρησιμοποιούνταν πια και έμοιαζε σαν να είχε βγει από τον Πόλεμο των Άστρων, με αποτέλεσμα η ταινία που συχνά χαρακτηρίζεται ως «η σοβιετική απάντηση στο 2001» να ήταν η λιγότερο αγαπημένη του σκηνοθέτη. Αλλά η δύναμη του κεντρικού αφηγήματος της ανάμνησης και της επιθυμίας (απεικονίζει την αιώνια και απόκοσμη επιστροφή μιας νεκρής συζύγου στον σύζυγό της) δεν μειώνεται έστω κι αν το σκηνικό είναι παλιό. Στο τέλος της προβολής, παρατήρησα μια ηλικιωμένη γυναίκα στο θέατρο που φορούσε ένα ακριβές αντίγραφο της εμβληματικής εσάρπας της συζύγου.

Με το αυτοβιογραφικό Mirror, ο Ταρκόφσκι μεταπηδά σε νέο κινηματογραφικό χωροχρόνο, αφήνοντας πίσω πολλούς θαυμαστές. Στο Sculpting in Time θυμάται τα γεμάτα οργή γράμματα που έλαβε από κινηματογραφόφιλους μετά την προβολή του και μοιράζεται αποσπάσματά τους - «Πριν από μισή ώρα βγήκε από το Mirror. Λοιπόν, σύντροφε σκηνοθέτη, το έχεις δει; Νομίζω ότι υπάρχει κάτι άρρωστο μ' αυτό…». Το Mirror είναι μια συνάθροιση στιγμών τύπου μοντάζ από την παιδική ηλικία του σκηνοθέτη διανθισμένων με σκηνές από την ενήλικη ζωή και την ποίηση του πατέρα του - όλα εκπληκτικά. Ούτε ένα καρέ δεν είναι εκτός τόπου. Είναι μία από εκείνες τις ταινίες για τις οποίες ευχαριστείς τις σοβιετικές δυνάμεις που συνέβαλαν στη δημιουργία της, μια ταινία της οποίας οι εμπορικές προοπτικές ήταν ανύπαρκτες, μια ταινία -σύμφωνα με τη συμβατική σοφία- της οποίας το Χόλιγουντ ποτέ δεν θα είχε κάνει την παραγωγή.

Η συνέχεια του Mirror, το Stalker, είναι αν μη τι άλλο λιγότερο προσιτή, παρόλο που είναι μια υπέροχη μελαγχολική road movie της ψυχής. Η πλοκή, ωστόσο, είναι αδύναμη. Σε μια μακρινή χώρα, ένας κομήτης έχει δημιουργήσει μια απαγορευμένη περιοχή αβέβαιων κινδύνων, το εσωτερικό ιερό της οποίας φέρεται να χαρίζει στους επισκέπτες τις βαθύτερες επιθυμίες τους. Τρεις άνδρες πηγαίνουν να το επισκεφτούν. Παρά το κακομαγειρεμένο θέμα, η ταινία καταφέρνει να παράγει στιγμές καθαρού κινηματογραφικού θαύματος.

Όλες οι ταινίες του Ταρκόφσκι -εκτός των δύο τελευταίων, Nostalgia και ιδίως The Sacrifice, που ακόμα κι εγώ πρέπει να παραδεχθώ ότι εξελίσσεται μέσα από ένα αδιάφορο πνευματικό αχταρμά πριν από την πύρινη λαίλαπα του φινάλε –είναι απαλλαγμένες από τα κλισέ ή τις συμβάσεις. Καθεμία εξελίσσεται σαν να ήταν η πρώτη δουλειά σ' ένα νεοανακαλυφθέν είδος, ένα κινηματογραφικό Upanishad ή Pilgrim's Progress. Παρακολουθώντας όλες τις ταινίες σε διάστημα ενός μηνός αποδείχθηκε ότι ήταν μια αρκετά σκληρή δοκιμασία, όχι επειδή οι ταινίες δεν είναι έξοχες αλλά ακριβώς επειδή είναι και επειδή δοκιμάζουν τα ανάλγητα ευριστικά κριτήρια της ευαισθησίας τόσο εξαντλητικά. Εάν ο Ταρκόφσκι κλίνει προς οποιοδήποτε στυλιστικό τικ ή προτίμηση, είναι πιθανώς οι μεγάλες και βιρτουόζικα γυρισμένες σκηνές που γυρίστηκαν μια κι έξω για το τέλος των πέντε τελευταίων ταινιών του -Solaris, Mirror, Stalker, Nostalgia και The Sacrifice- και παρουσιάζουν μερικές εικόνες που δεν επιδέχονται απλούστευσης για να γεμίσουν το μυαλό με ομορφιά και ταυτόχρονα να το αδειάσουν από οποιαδήποτε ερμηνεία με την οποία μπορεί να ήλπιζες να φύγεις από το σινεμά. Μετά από κάθε προβολή, ξανάβγαινα μέσα στα πλήθη των τουριστών στην Potsdamer Platz χωρίς να έχω πολλά να δείξω για την προσπάθειά μου, μόνο την ανάμνηση του χρόνου που πέρασα σε διάφορες ζώνες αποκλεισμού από το οικείο στο μπανάλ.

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.