Οι Καλλιεργήτριες Κόκας της Βολιβίας Προσπαθούν να Αλλάξουν τις Κοινότητές τους

H 56χρονη Estela Ramos Apaza ζει σε ένα δωμάτιο γεμάτο βιβλία στην αγροτική κοινότητα της Λα Ασούντα, 200 χιλιόμετρα έξω από τη διοικητική πρωτεύουσα της Βολιβίας, Λα Πας. Σε ηλικία 19 ετών αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα σχέδιά της για περαιτέρω μόρφωση και να ασχοληθεί με τα πρόβατα της οικογένειας. Μετά από χρόνια διαμαρτυρίας, όμως, οι γονείς της συμφώνησαν να την αφήσουν να συνεχίσει τις σπουδές της στην αγροτική περιοχή Κάρμεν Πάμπα, έξι ώρες από τη Λα Ασούντα.

Η οικογένειά της χρειάστηκε οκτώ χρόνια να μαζέψει τα απαραίτητα χρήματα. Το 2001, όταν ήταν 38 ετών, η Ramos Apaza επιτέλους αποφοίτησε από το τμήμα Αγρονομίας του Universidad Católica Boliviana. Από τότε έχει αναλάβει τη φάρμα κόκας της οικογένειας και ξεκίνησε πολιτική καριέρα στην τοπική κυβέρνηση και στο σωματείο καλλιεργητών κόκας.

Η αποστολή της Ramos Apaza είναι να αντιμετωπίσει τις εκτεταμένες περιπτώσεις βίας ενάντια σε γυναίκες, στις αγροτικές βολιβιανές κοινότητες. Σύμφωνα με μια έκθεση του 2018 από την Παγκόσμια Τράπεζα, το 69% των γυναικών στη Βολιβία έχουν βιώσει κάποια βία στα χέρια συντρόφου κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η τεράστια πλειοψηφία όσων επιβίωσαν δεν αναζητούν βοήθεια. Αυτό ισχύει κυρίως για τις αυτόχθονες, πολλές από τις οποίες ζουν σε απομονωμένες περιοχές όπου διατηρούν μικρές φάρμες. 

Όπως η Ramos Apaza, οι αυτόχθονες γυναίκες σε αυτές τις περιοχές συχνά καλλιεργούν κόκα επειδή είναι η πιο επικερδής καλλιέργεια. Ο θάμνος φύεται σε μέτριο ύψος των Άνδεων, όπως στην περιοχή Γιούνγκας όπου βρίσκεται η Λα Ασούντα και χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες από τις κοινότητες αυτοχθόνων ως φάρμακο για τη νόσο των ορέων και την κούραση και στο πλαίσιο τελετουργικών. Το 2018 η Λα Ασούντα ήταν ο δήμος με την υψηλότερη παραγωγή κόκας στη Βολιβία, σύμφωνα με έκθεση των Ηνωμένων Εθνών.

Η κόκα φυσικά είναι επίσης το βασικό συστατικό της κοκαΐνης και γι’ αυτό οι καλλιεργητές ήταν στόχος της κυβέρνησης της Βολιβίας, στο πλαίσιο του πολέμου ενάντια στα ναρκωτικά των ΗΠΑ, ως τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Καθώς η καταστολή αυξανόταν, η ανερχόμενη τάξη των καλλιεργητών στη Βολιβία άρχισε να οργανώνεται, κάνοντας αντιπολίτευση και επίσης με σποραδικές συγκρούσεις με τις ένοπλες δυνάμεις του κράτους.

Σήμερα η Βολιβία είναι η τρίτη μεγαλύτερη παραγωγός κόκας στον κόσμο, μετά την Κολομβία και το Μεξικό. Είναι η μόνη χώρα όπου η καλλιέργεια του φυτού είναι νόμιμη, τουλάχιστον σε ορισμένες περιοχές (όπως τη Γιούνγκας). Η κόκα που καλλιεργείται στη Βολιβία προορίζεται για την τοπική αγορά, αν και ειδικοί πιστεύουν ότι ένα μεγάλο τμήμα επίσης καταλήγει στο παγκόσμιο εμπόριο ναρκωτικών. Το σύστημα δεν είναι τέλειο αλλά έχει επαινεθεί για τη μείωση της βίας στη χώρα, ιδίως σε σχέση με την Κολομβία και το Μεξικό.

Απ’ όταν εκλέχθηκε στο τοπικό συμβούλιο της Λα Ασούντα, η Ramos Apaza έχει βρει χρηματοδότηση για να κάνει κάποια εργαστήρια ώστε να εκπαιδεύσει τις γυναίκες να γίνουν ηγέτιδες στις κοινότητές τους και να παλέψουν για κοινωνική αλλαγή. Τον προηγούμενο Μάρτιο, ενώ η Βολιβία ήταν σε lockdown λόγω του Covid-19, ο θάνατος μιας καλλιεργήτριας της περιοχής, της Myriam Choque, συγκλόνισε τις γυναίκες της κοινότητας. Σύμφωνα με την επίσημη έρευνα, η Choque έδωσε τέλος στη ζωή της πίνοντας το παρασιτοκτόνο που χρησιμοποιούσε για τα φυτά κόκας στη φάρμα της. Πριν όμως πεθάνει είχε καταγγείλει ότι τις είχε επιτεθεί σε δύο περιπτώσεις ο σύντροφός της αλλά δεν έγινε τίποτα για να προστατευθεί.

«Μελανιές στο σώμα της. Χτυπήματα στο στήθος, στην πλάτη και στον θώρακα. Δυσκολία στην κίνηση και την αναπνοή. Μετατραυματικό στρες». Έτσι περιγραφόταν η σωματική και ψυχολογική της κατάστασή της σε μια ιατρική αξιολόγηση που πραγματοποιήθηκε  όταν έκανε καταγγελία στην αστυνομία . Ο David Chacaque, ο δικηγόρος που χειρίστηκε την υπόθεσή της, σύστησε ένταλμα σύλληψης για τον άντρα της Choque, γράφοντας με κεφαλαία γράμματα στον φάκελό της: ΠΡΟΣ ΑΠΟΦΥΓΗ ΠΙΘΑΝΗΣ ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΑΣ.

Αλλά οι μέρες πέρασαν και δεν έγινε καμία σύλληψη. Ο άνδρας τής Choque αργότερα έκανε χρήση του δικαιώματός του να μην πει τίποτα και ο θάνατός της θεωρήθηκε αυτοκτονία. Δεν αναφέρθηκε καν στις τοπικές ειδήσεις.

Περιπτώσεις σαν αυτές είναι ακριβώς ο λόγος που η Ramos Apaza προσπαθεί να δώσει δύναμη στις υπόλοιπες καλλιεργήτριες. Πριν εκλεγεί, το δημαρχείο πρόσφερε μόνο μαθήματα μαγειρικής και ραπτικής στις γυναίκες της περιοχής. «Εγώ πάλι θα ήθελα να προωθήσω αυτό που έχουμε εδώ πάνω», είπε δείχνοντας το κεφάλι της.

Το πρώτο της εργαστήριο των Νοέμβριο είχε πάνω από 300 συμμετέχουσες. Έπειτα η Ramos Apaza ταξίδεψε σε απομακρυσμένες περιοχές για δέκα μέρες, συναντώντας πιθανές μελλοντικές ηγέτιδες της κοινότητας. Πολλές από αυτές ήρθαν στο τελευταίο της εργαστήριο των Δεκέμβρη του 2020, όπου πρωτοσυναντηθήκαμε.

«Είμαστε επισκέπτριες στην ίδια μας τη γη», παραπονιέται η Ramos Apaza στο εργαστήρι, εκνευρισμένη από την απόφαση της τελευταίας στιγμής του δημάρχου να μην της δώσει τον χώρο που της είχαν υποσχεθεί για την εκδήλωση. Είναι το τελευταίο από τα πολλά χτυπήματα στα πρότζεκτ της: η Ramos Apaza ισχυρίζεται ότι η τοπική κυβέρνηση επίσης ξόδεψε το μπάτζετ που προοριζόταν για πολιτικές φύλου για άλλα προγράμματα χωρίς να συμβουλευτεί κανέναν. «Αδελφές μας, δεν μπορούμε να τους επιτρέψουμε να πάρουν τα ελάχιστα που μας δίνουν», συμπλήρωσε.

Στο εργαστήριο, πολλές από τις συμμετέχουσες επισήμαναν ότι ήθελαν να ασχοληθούν περισσότερο με το σωματείο καλλιεργητών, αλλά δυσκολεύονταν να ακουστούν στις συναντήσεις – αν τις καλούσαν εξαρχής. «Οι επικεφαλής συχνά μας διακόπτουν, σφυρίζουν και υπονομεύουν τα σχόλιά μας», είπε η Emma Sonco, αγρότισσα της περιοχής, ενεργή στο σωματείο. «Πάντα πίστευα ότι είναι απαράδεκτο που 80% των επικεφαλής στις συνελεύσεις είναι άνδρες».

Μια άλλη συμμετέχουσα, η Naihely Bustamante, μόλις 13 ετών, εξέπληξε τις συγκεντρωμένες με τη γεμάτη σιγουριά ανάλυσή της για τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες. Μαζί με τη μητέρα της, Viviana Delgado, απαιτεί από την τοπική κυβέρνηση το χτίσιμο σχολείου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην κοινότητά τους, το Σαν Μαρτίν. Η Delgado παρακολουθούσε τον λόγο της κόρης της μαγεμένη και γεμάτη περηφάνια.

Όπως πολλά παιδιά στις αγροτικές περιοχές της Βολιβίας, η Bustamante θα αναγκαστεί να μετακομίσει σε άλλη πόλη και να ζήσει εκεί μόνη της αν θέλει να συνεχίσει τις σπουδές της μετά το δημοτικό. Η μαμά της σκέφτεται να αφήσει τα πάντα και να την ακολουθήσει. «Υπάρχουν εξαιρετικά κορίτσια που οφείλουμε να υποστηρίξουμε», είπε αργότερα η Ramos Apaza, παραθέτοντας το παράδειγμα της Bustamante σε μια εκπομπή σε έναν τοπικό ραδιοσταθμό.

Λίγες μέρες μετά το εργαστήριο επισκεφτήκαμε μια από τις επικεφαλής των σωματείων καλλιεργητών στο σπίτι της στο Καλισάια στην περιοχή Τσαπάρε, στους πρόποδες των Άνδεων. Η  Faustina Carreño, μια γυναίκα κοντούλα και αδύνατη γύρω στα 70, που ανήκε στους αυτόχθονες Αιμάρα, έδωσε τη συνέντευξη όρθια στο μεγαλύτερο μέρος, μιλούσε ενώ τάιζε τις κότες της, άκουγε ραδιόφωνο, μαγείρευε και αποξήραινε φύλλα κόκας στον πρωινό ήλιο. 

Όταν ήταν 18, ο πατριός της την πούλησε σε έναν άνδρα 22 χρόνια μεγαλύτερό της. «Με πούλησαν. Εγώ ήθελα να το σκάσω και με κλείδωσαν στο σπίτι», είπε κάνοντας ένα διάλειμμα για να μασήσει φύλλα.

Μια μέρα ανέβηκε στο λεωφορείο με τα οκτώ παιδιά της και άφησε πίσω της το σπίτι της, τη φυτεία καφέ και τον άνδρα της στον γειτονικό δήμο Ιρουπάνα. Δεν κοίταξε ποτέ πίσω. Λίγο λίγο αγόρασε γη στην Καλισάια, καλλιέργησε κόκα, έφτιαξε το σπιτικό της και έστειλε όλα της τα παιδιά σχολείο, κάτι που η ίδια δεν είχε μπορέσει να κάνει όταν ήταν παιδί.

Το 1996 συμμετείχε στις διαμαρτυρίες γυναικών για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έγιναν από την Unidad Móvil Policial para Áreas Rurales (UOMPAR), τη μονάδα καταπολέμησης ναρκωτικών της αστυνομίας της Βολιβίας. Αυτές οι δυνάμεις που ιδρύθηκαν, χρηματοδοτούνταν και εκπαιδεύονταν από τις ΗΠΑ, έχουν κατηγορηθεί για ξυλοδαρμούς, βασανιστήρια, βιασμούς και μαζικές δολοφονίες. Από εκείνες τις διαμαρτυρίες κι έπειτα η  Carreño παραμένει πολιτικά ενεργή

Η 25χρονη Érika Apaza Aguilar ζει σε ένα ροζ σπίτι στην Τσαμάκα και είναι μια από τις γυναίκες που έχουν εκπαιδευτεί ώστε να ενισχύσουν την κοινότητα στο πλαίσιο του προγράμματος Ramos Apaza. «Μου έδωσε μεγάλη έμπνευση να ακούω τις γυναίκες να μοιράζονται τις ιστορίες τους», είπε. Όπως πολλές άλλες στο εργαστήριο, η Érika ένιωθε ότι ο πρώην σύντροφός της την έλεγχε, επειδή δεν την άφηνε να βγει έξω, να παίξει ποδόσφαιρο ή να δει φίλους και συγγενείς.

«Έζησα μαζί του τρία χρόνια και αποφάσισα να φύγω. Δεν ήταν εύκολο», είπε. Η Apaza Aguilar, η αδελφή της και η μητέρα της έχουν βιώσει ενδοοικογενειακή βία και τώρα μένουν ξανά στο ίδιο σπίτι. Σήμερα κοιμούνται όλες μαζί στο ίδιο δωμάτιο, μαζί με τη δεύτερη αδελφή της και δύο ανίψια. Στον τοίχο μια αφίσα γράφει «Είμαι γυναίκα και μ’ αρέσει το ποδόσφαιρο».

Η μητέρα της Apaza Aguilar, η Verónica, κληρονόμησε ένα οικόπεδο στα όρη Γιούνγκας από τον πατέρα της. «Δούλεψα για να προχωρήσω, δεν είχα τίποτα», λέει. Η καλλιέργεια κόκας απαιτεί μεγάλη φροντίδα, την οποία η οικογένεια τής Apaza Aguilar δεν μπορεί να παρέχει ενώ φροντίζει τα παιδιά και το σπίτι. Δεν μπορούν να πληρώσουν εργάτες επειδή η γη τους είναι πολύ μικρή και δεν τις συμφέρει.

Για τον λόγο αυτό η οικογένεια συμμετέχει στο ayni («αμοιβαιότητα» στη γλώσσα των Quechua και Αιμάρα), ένα μοντέλο οικονομικής ανταλλαγής που βασίζεται στην ανταλλαγή ανάμεσα σε αυτόχθονες ομάδες των Άνδεων. Μερικές μέρες την εβδομάδα, η οικογένεια της Apaza Aguilar εργάζεται στη γη άλλων οικογενειών και όταν είναι η σειρά τους, αυτοί που βοήθησαν δουλεύουν στα χωράφια τους. Έτσι όλοι παράγουν αρκετή κόκα για να την πουλάνε στην αγορά.

Μια μέρα η Apaza Aguilar ονειρεύεται να συνεχίσει τις σπουδές της και να πάρει πτυχίο Λογοτεχνίας. Πρόσφατα πήρε υποτροφία για το Universidad Mayor de San Andrés de La Paz, αλλά δεν μπορούσε να προχωρήσει λόγω γραφειοκρατικών θεμάτων και του υψηλού κόστους για να αποκτήσει τα απαιτούμενα υλικά. «Θα ήθελα να γράψω βιβλία και ποιήματα. Κάποια μέρα θέλω να γράψω την ιστορία αυτού του τόπου και των φυτειών κόκας».

Περισσότερες φωτογραφίες παρακάτω.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο VICE Spain.

Περισσότερα από το VICE

Ο «Γρίφος» του Ισπανικού Skunk στην Ηγουμενίτσα

Η Marseaux θα Ήθελε να Δει Περισσότερους Συνομήλικούς της να Ψηφίζουν

Την Τελευταία Φορά που Μπλόκαρε η Διώρυγα του Σουέζ, Σχηματίστηκε μια Ουτοπική Κοινότητα στη Θάλασσα

Ακολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.