«Ούτε Μακροχρόνιο Κώμα, Ούτε Τρέλα, Παρά Απλά και Ωραία ο Θάνατος»

«Ο γιατρός Σαντί μάς συμβούλευσε να κάνουμε το ανώνυμο και δωρεάν τεστ που πρόσφερε η οργάνωση των “Γιατρών του Κόσμου” κάθε Σάββατο πρωί, κοντά στο άγαλμα της Ζαν ντ΄Αρκ στη λεωφόρο Σεν-Μαρσέλ, στη γωνία ενός μικρού δρόμου, της οδού Ζιρά [...] Το σαββατιάτικο πρωινό του Γενάρη που πήγαμε εκεί, ο Ζιλ και εγώ, σταθήκαμε στην ουρά ανάμεσα σε πολλούς Αφρικανούς και Αφρικανές, ένα πλήθος ανθρώπων όλων των χρωμάτων και όλων των ηλικιών, πόρνες, ομοφυλόφιλους και ανθρώπους απροσδιόριστους. Η ουρά απλωνόταν κατά μήκος του πεζοδρομίου μέχρι τη λεωφόρο Σεν- Μαρσέλ, γιατί περιελάμβανε επιπλέον και αυτούς που είχαν έρθει να πάρουν τα αποτελέσματα για το τεστ που είχαν κάνει την περασμένη εβδομάδα. Ανάμεσά τους ήταν και ένα αγόρι που το είδαμε να βγαίνει, αφού μας πήραν αίμα προς μεγάλη μου έκπληξη χωρίς γάντι και χωρία καμία ειδική προφύλαξη, τελείως χαμένo, σαν να άνοιξε στην κυριολεξία η γη κάτω από τα πόδια του σ’ αυτό το πεζοδρόμιο της λεωφόρου Σεν Μαρσέλ [...] με το αδυσώπητο νέο αποτυπωμένο πάνω στο πρόσωπό του». Αυτήν τη διαδικασία ακολουθούν τη δεκαετία του ’80 στο Παρίσι όσοι θέλουν να διαπιστώσουν αν έχουν επιμολυνθεί από τον άγνωστο και θανατηφόρο τότε ιό του HIV. Η γλαφυρή περιγραφή του Γάλλου συγγραφέα Hervé Guibert, που κατέγραψε το προσωπικό του βίωμα από τη νόσηση και τον θάνατο από AIDS, αποκτά σήμερα, 40 χρόνια μετά την ανίχνευση του ιού στο αίμα ανθρώπων, αξία ιστορικού ντοκουμέντου.

«Στις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία δημιουργείται μια πλούσια λογοτεχνική παραγωγή από ανθρώπους που νοσούν από AIDS» εξηγεί στο VICE ο κ. Λουκάς Σαμαλτάνος-Ferrier, πτυχιούχος γαλλικής λογοτεχνίας και πολιτισμού, που φιλοδοξεί να εκπονήσει στο ΕΚΠΑ τη διδακτορική του διατριβή στην αχαρτογράφητη γαλλόφωνη «λογοτεχνία του AIDS». «Αυτά τα έργα είναι γραμμένα κατεξοχήν από ανθρώπους θετικούς στον HIV, οι οποίοι εκείνη την περίοδο (1981-1996) πριν την άφιξη αντιρετροϊκών θεραπειών ήταν καταδικασμένοι σε θάνατο, αλλά και από τους συντρόφους τους, όπως και από εθελοντές οργανώσεων που τους συμπαραστέκονται. Η έρευνα μου επικεντρώνεται στα έργα της πρώτης, σκληρής δεκαετίας του 1980 και στη λογοτεχνική αναπαράσταση των ομοφυλόφιλων οροθετικών». Αρκετές φορές είναι άνθρωποι, που μέχρι τότε δεν έχουν καμία σχέση με τα γράμματα, αναζητούν, όμως, εναγωνίως έναν τρόπο έκφρασης για να αντέξουν την ιδιότυπη καταδίκη τους. «Πρόκειται για προσωπικά ημερολόγια, τα περισσότερα από τα οποία δεν θα φτάσουν ποτέ στα χέρια κάποιου ερευνητή, καθώς εξαρτώνται από τη νοοτροπία των κληρονόμων - οι οποίοι όχι μόνον δεν δείχνουν πάντα το απαραίτητο ενδιαφέρον, αλλά συχνά θέλουν να εξαλείψουν τέτοιου είδους “ντροπιαστικά” οικογενειακά κειμήλια».

Καλύτερη τύχη, αναμφισβήτητα, έχουν τα κείμενα που προήλθαν από ανθρώπους, που ήδη διέθεταν «βήμα» λόγω επαγγέλματος: ο Gilles Barbedette (συγγραφέας και μεταφραστής), ο Hervé Guibert (δημοσιογράφος στη Le Monde και συγγραφέας), ο Yves Navarre (συγγραφέας, κάτοχος του βραβείου Goncourt, σύμβουλος του Μιτεράν), ο Bernard-Marie Koltès (θεατρικός συγγραφέας), ο Raúl Damonte Botana γνωστός ως “Copi” (συγγραφέας και σκιτσογράφος) κ.α.. Εξ αυτών, στα ελληνικά μεταφράστηκαν και κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Λιβάνη οι δύο πρώτοι τόμοι της τριλογίας του Guibert, «Στον φίλο που δεν μου έσωσε τη ζωή» και «Το πρωτόκολλο της θλίψης», ενώ το τρίτο και τελευταίο βιβλίο, το οποίο στη Γαλλία κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του συγγραφέα, δεν μεταφράστηκε ποτέ στα ελληνικά.

Οι μαρτυρίες από τη σκοτεινή δεκαπενταετία, 1981-1996, δεν έχουν επαρκώς ακουστεί. Μέχρι πρόσφατα δεν υπήρχε ενδιαφέρον από τους μελετητές, ίσως επειδή μέσω των παραπάνω λογοτεχνικών έργων διαφαίνεται η μεταχείριση που επεφύλασσε η κοινωνία για εκατομμύρια ανθρώπους. Τα τελευταία χρόνια, όμως, αυτό αλλάζει και όλο και περισσότεροι ερευνητές στρέφονται στη «λογοτεχνία του AIDS». Η άγνωστη νόσος, το “gay cancer” όπως την αποκαλούν πρώτοι οι New York Times, γίνεται αφορμή για μια πρωτοφανή αναζωπύρωση της ομοφοβίας και νοσοφοβίας. 

Ακριβώς επειδή θεωρήθηκε ότι πλήττει τους ομοφυλόφιλους, τους ηρωινομανείς, τους αιμοφιλικούς και τους Aϊτινούς (κάτι το οποίο δεν ισχύει), ο περισσότερος κόσμος θεώρησε ότι ο ιός δεν τον αφορά. «Σημειώνεται μια μεγάλη οπισθοδρόμηση στα ήθη, η οποία μάλιστα καθώς συμβαίνει χρονικά ακριβώς μετά τη σεξουαλική απελευθέρωση, προκαλεί αίσθηση». Οι οροθετικοί δαιμονοποιούνται - η «Αυριανή» καλεί να ανοίξει εκ νέου η Σπιναλόγκα ενώ ο Ζαν-Μαρί Λεπέν προτείνει εξίσου τα “sidatorium” (σ.σ. SIDA στα γαλλικά σημαίνει AIDS), τόπους εξορίας αποκλειστικά μόνο για ασθενείς AIDS. Μέσα σε όλο αυτό το πολεμικό κλίμα, η gay κοινότητα κλείνεται ακόμη περισσότερο στον εαυτό της.

Η εβδομαδιαία έκθεση των Κέντρων Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) στις 5 Ιουνίου 1981 αναφέρει ότι πέντε άτομα στο Λος Άντζελες έχουν μια σπάνια μορφή πνευμονίας. Ελάχιστες ημέρες μετά στο Παρίσι ο λοιμωξιολόγος Willy Rozenbaum αναγνωρίζει το πρώτο κρούσμα στη Γαλλία. Έναν μήνα νωρίτερα ο σοσιαλιστής Φρανσουά Μιτεράν έχει εκλεγεί Πρόεδρος και μεταξύ άλλων μεταρρυθμίσεων τροποποιεί τον νόμο, σύμφωνα με τον οποίο ο ομοφυλοφιλικός «τρόπος ζωής» ήταν αιτία ακύρωσης της μίσθωσης κατοικίας, ενώ σταματά και το φακέλωμα των ομοφυλοφίλων από την αστυνομία. Κάπου εκεί όμως σταματούν οι προοδευτικές παρεμβάσεις του Μιτεράν αναφορικά με τη LGBTQ+ κοινότητα. «Από το 1981 έως και το 1986 δεν υπάρχει καμία κρατική μέριμνα για τη διάγνωση και την περίθαλψη των ασθενών με AIDS· τα δημόσια ταμεία δεν καλύπτουν το κόστος της νοσηλείας τους ούτε των ιατρικών τους εξετάσεων, οδηγώντας τους πέρα από τη σωματική και στην οικονομική εξουθένωση». Εκτιμάται ότι ο σοσιαλιστής πρόεδρος με την έντονη προσωπικότητα φοβάται το πολιτικό κόστος και δεν θέλει να κατηγορηθεί ότι επενδύει χρήματα για την προστασία «περιθωριακών» στοιχείων, καθώς το AIDS συνδέεται πρωτίστως με ομοφυλόφιλους, τοξικομανείς και άτομα «ελευθέρων ηθών». Μόλις το 1987 ο Δεξιός πρωθυπουργός Ζακ Σιράκ θα δώσει το πράσινο «φως» για τη διαφήμιση προφυλακτικών στη Γαλλία, όπως και για την πώληση συρίγγων στα φαρμακεία. «Ακόμα και στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες με σαφώς λιγότερα κρούσματα οι ενημερωτικές καμπάνιες ξεκινούν πολύ νωρίτερα». Έχει, βέβαια, προηγηθεί το 1984 το σκάνδαλο της μόλυνσης με τον ιό HIV μέσω μεταγγίσεων που συνταράσσει τη γαλλική κοινωνία. «Η απραξία των γαλλικών Αρχών στα πρώτα χρόνια εμφάνισης της νόσου συνέβαλε αναμφισβήτητα στην εξάπλωσή της, καθώς η Γαλλία είναι η ευρωπαϊκή χώρα με τον υψηλότερο αριθμό οροθετικών» σχολιάζει ο κ. Σαμαλτάνος, «υποτίμησαν τη σφοδρότητά της».

Γρηγορότερα είναι τα αντανακλαστικά της Κοινωνίας των Πολιτών, η οποία αξιοποιεί και τον αντίκτυπο ορισμένων επώνυμων θυμάτων του AIDS. Η πρώτη οργάνωση που συστήνεται είναι το Vaincre le Sida (Νικώντας το AIDS) το 1983. Ακολουθεί το AIDES που ιδρύει θέλοντας μεταξύ άλλων να παίξει με τη σημειολογία (AIDS και Aide- βοήθεια) ο Daniel Defert, σύντροφος του Γάλλου φιλοσόφου, Michel Foucault, ο οποίος καταλήγει το 1984. Παράλληλα, ο θάνατος του Αμερικανού ηθοποιού Rock Hudson στο Παρίσι το 1985 ενεργοποιεί τους καλλιτέχνες που συσπειρώνονται γύρω από τη Line Renaud δημιουργώντας το Association des Artistes Contre le Sida (Ένωση των Καλλιτεχνών ενάντια στο AIDS). Πολύ αργότερα, το 1989 ιδρύεται στη Γαλλία η ACT-UP Paris στα πρότυπα της αμερικανικής οργάνωσης.

Παράλληλα, όμως, με τις εκατόμβες νεκρών μαίνεται ένας ακήρυχτος πόλεμος μεταξύ των επιστημόνων σε Γαλλία και ΗΠΑ. Τα διακυβεύματα είναι πολλά: Ποιος ανίχνευσε πρώτος τον ιό; Πώς θα ονομαστεί η νόσος; Ποιο από τα δύο τεστ ανίχνευσης είναι έγκυρο; Για να δοθεί οριστική απάντηση στα παραπάνω θα υπογράψει το 1987 ο πρόεδρος Ρίγκαν με τον Ζακ Σιράκ ειδικό πρωτόκολλο συνεργασίας, το οποίο αναγνωρίζει την εγκυρότητα αμφότερων των τεστ. «Ο ανταγωνισμός δεν ήταν μόνον για τη δόξα, αλλά και για το χρήμα, καθώς έπρεπε να διαφανεί ποιο τεστ θα προκρινόταν για να πωληθεί σε τρίτες χώρες» διευκρινίζει ο κ. Σαμαλτάνος. «Είναι η εποχή που η εξάπλωση του HIV ή γαλλιστί VIH στην Αφρική είναι ταχύτατη».

VICE Video: 40 Χρόνια HIV - Τα Παιδιά της Ξεχασμένης Πανδημίας

Στα κείμενα των νοσούντων εξιστορούνται οι πολιτικές αποφάσεις και η εξέλιξη των ιατρικών μελετών, το πρώτο πειραματικό φάρμακο ΑΖΤ, ενώ εκφράζεται και η ελπίδα για εμβόλιο. «Άλλοι κυκλοφορούν στην πόλη, την οποία πλέον βλέπουν με άλλα μάτια, πολλοί περνούν τις μέρες τους στο σπίτι, καθηλωμένοι στο κρεβάτι» περιγράφει ο κ. Σαμαλτάνος, «κοινός παρονομαστής όλων είναι ο θυμός για το στιγματισμό και τον φόβο του κόσμου έναντι του αποστεομένου τους κορμιού, αλλά και η προσπάθεια του πάσχοντος σώματος να κρατηθεί στη ζωή». Χρησιμοποιούν ευρέως στρατιωτική ορολογία. O Guibert συνδυάζει τα βιώματά του με τη μυθοπλασία με τέτοια δεξιοτεχνία, που ο σημερινός αναγνώστης, τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του, δεν μπορεί να ξεχωρίσει τι πραγματικά απ’ όσα διαβάζει συνέβη. «Επισκέφθηκα ξανά τον γιατρό Σαντί, στον οποίο είχα εμπιστευτεί την έντονη επιθυμία μου να πεθάνω “μακριά από το βλέμμα των γονιών μου” και μπροστά στον οποίο, επικαλούμενος το κώμα στο οποίο είχε πέσει ο Φισάρ, ο φίλος του Μπιλ, επανέλαβα τις λέξεις της μοναδικής αυτόγραφης διαθήκης του Μιζίλ: “θάνατος, όχι αναπηρία”. Ούτε μακροχρόνιο κώμα, ούτε τρέλα, παρά απλά και ωραία ο θάνατος την κατάλληλη στιγμή». Αυτή είναι μια από τις πολλές σκηνές «διαπραγμάτευσης» μεταξύ του ήρωα-ασθενούς και του γιατρού του στο βιβλίο «Στον φίλο που δεν μου έσωσε τη ζωή» (εκδ. Λιβάνη). Το παραπάνω έργο αποτελεί μια αυτο-φανταστική ιστορία προδοσίας ενός φίλου που υποσχέθηκε να βρει έναν τρόπο να γιατρέψει ό,τι είναι ανίατο. «Αποκαλύπτοντας το AIDS του, ο Guibert ξεγυμνώνεται και μιλάει με ειλικρίνεια για την εμπειρία ενός χαμένου σώματος» σημειώνει ο κ. Σαμαλτάνος. «Ο Γάλλος συγγραφέας γίνεται ένας διαμεσολαβητής που κατονομάζει την ιατρική, κοινωνική, πολιτική και κρατική βία, αναπτύσσοντας έναν λόγο πολιτικό, αν και δεν είναι ενεργός ακτιβιστής».

Διαβάζοντας τις αφηγήσεις των συγγραφέων, από τους οποίους μας χωρίζουν περίπου τρεις δεκαετίες, διακρίνουμε αναλογίες ανάμεσα στην «κατάρα» της τότε επιδημίας του AIDS και τη σύγχρονη πανδημία. Κατά τραγική ειρωνεία, άλλωστε, χρωστάμε πολλά στα εκατομμύρια των οροθετικών της δεκαετίας του ’80 και ’90 που ώθησαν την επιστημονική κοινότητα προς την τεχνολογία των mRNA εμβολίων, χάρη στην οποία δημιουργήθηκαν τα εμβόλια ενάντια στον κορονοϊό. Αν σήμερα νιώθουμε ότι ο κόσμος έχει αλλάξει έπειτα από δύο χρόνια πανδημίας, θα πρέπει να υπολογίσουμε την αντίστοιχη - ίσως και μεγαλύτερη- ανατροπή που έφερε τότε το AIDS στον ρου της ιστορίας. Το στίγμα ενάντια στους οροθετικούς σταδιακά υποχώρησε, η συσχέτιση της ομοφυλοφιλίας με τον HIV καταρρίφθηκε και ταυτόχρονα χάρη στις αντιρετροϊκές θεραπείες το AIDS κατέστη μια χρόνια ασθένεια. «Το τραύμα, όμως, ατομικό και συλλογικό, δεν έχει ακόμα επουλωθεί» καταλήγει ο κ. Σαμαλτάνος.

O Capten Έφτιαξε μία Έκθεση για να Θαυμάσεις Πάνω από 2.000 Κατσαρίδες

Όταν Δεν Έχεις Καθόλου Οπτική Φαντασία: 2,6% του Πληθυσμού Δεν Μπορεί να Φανταστεί Εικόνες

H Xριστίνα Καβακοπούλου Παίζει Μπουνιές σαν να Κάνει Drag Show

Ακολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.