Ποιοι και Γιατί Δεν Έθαβαν τον Καζαντζάκη επί Δέκα Ημέρες

Τον Καζαντζάκη, η Εκκλησία και το κράτος τον πολέμησαν όχι απλά μέχρι τέλους, αλλά και μετά το τέλος του. Ο δημοσιογράφος Γιώργος Πράτανος σε ένα απολαυστικό μυθιστόρημα, το Ο Ανεπιθύμητος Νεκρός (εκδ. Διόπτρα), καταπιάνεται με την, για πολλούς, άγνωστη ιστορία της ταφής του Καζαντζάκη στο Ηράκλειο, που έγινε δέκα ολόκληρες ημέρες μετά τον θάνατό του, σε ένα πολεμικό κλίμα από την Εκκλησία, το κράτος και κάποια ακροδεξιά στοιχεία.

Η ιστορία ξεκινά το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου 1957, όταν ο Καζαντζάκης πεθαίνει στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Φράιμπουργκ, στη Γερμανία. Όπως αναφέρει και η περιγραφή του βιβλίου, η Ελένη Καζαντζάκη, η σύζυγος του σπουδαίου διανοητή, στην προσπάθειά της να θάψει τον άνδρα της, «θα αντιμετωπίσει προκλήσεις, προδοσίες και προσβολές και για μόνη διαφυγή θα έχει τις αναμνήσεις από τη συναρπαστική ζωή με τον μεγάλο στοχαστή. Την ίδια ώρα, σε μια Αθήνα που μόλις ξεπερνάει το σοκ των πολέμων, ο νεαρός Φρέντυ Γερμανός αναλαμβάνει το πρώτο μεγάλο ρεπορτάζ της καριέρας του: Να καλύψει δημοσιογραφικά την επικείμενη κηδεία, τις προθέσεις του απλού λαού, αλλά και τις απίστευτες μηχανορραφίες που στήνονται, προκειμένου ο Καζαντζάκης να μην λάβει την τελευταία τιμή που του πρέπει στην Ελλάδα».

Ο Ανεπιθύμητος Νεκρός αποτελεί μια σπουδαία δημοσιογραφική έρευνα του Γιώργου Πράτανου, βασισμένη σε ιστορικά γεγονότα και παρουσιασμένη με έναν λογοτεχνικό τρόπο που σέβεται τον πρωταγωνιστή του. Λίγο πριν από την παρουσίαση του βιβλίου που κυκλοφορεί από τη Tετάρτη 9 Μαΐου, επικοινώνησα με τον συγγραφέα, για να μάθω περισσότερα για την ιστορία στην οποία αναφέρεται.

VICE: Είναι το πρώτο σου βιβλίο και καταπιάνεσαι με ένα δύσκολο θέμα, με έντονο δημοσιογραφικό ενδιαφέρον. Τι έρευνα χρειάστηκε να κάνεις, για να το γράψεις;
Γιώργος Πράτανος: Όλα ξεκίνησαν όταν πριν από 15 μήνες διηγήθηκα την ιστορία στον Σωτήρη Χατζάκη, πρώην διευθυντή του Εθνικού και του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδας. Εκείνος με παρότρυνε να τη γράψω. Το πρώτο που έψαξα να βρω ήταν αν ζει ο ιερέας που έθαψε τον Καζαντζάκη. Οι υπόλοιποι ιερείς είχαν κλειδωθεί στην εκκλησία του Αγίου Μηνά την ώρα της κηδείας. Τον βρήκα μετά από πολύ κόπο, κατέβηκα στο Ηράκλειο, μόνο και μόνο για να του μιλήσω, χωρίς να έχω κλείσει ραντεβού, πήγα στο σπίτι του, μου επιβεβαίωσε όσα ήξερα και μου εξιστόρησε όσα διαδραματίστηκαν εκείνες τις ημέρες. Συνέχισα να ψάχνω για αυτόπτες μάρτυρες, για άρθρα και ρεπορτάζ στον Τύπο της εποχής. Οι άνθρωποι που έψαχνα ήταν από 85 ετών και πάνω - ήμουν σίγουρος ότι ήταν εκεί, όταν τον έθαβαν, είχε πάει όλο το Ηράκλειο στην κηδεία, άλλωστε. Βρήκα εγγόνια τους στο Facebook – μιας και όλο λέμε για τα αρνητικά του Facebook, να αναφέρουμε και ένα θετικό.

Τι έμαθες από αυτούς τους ανθρώπους;
Πολλές φορές, οι μάρτυρες μιας ιστορίας παρατηρούν πράγματα που ξεφεύγουν από την προσοχή των πρωταγωνιστών της. Κάποιες «αθώες» παρατηρήσεις μπορεί να δώσουν νέα τροπή στην έρευνα. Για παράδειγμα, μιλούσα με μια γιαγιά 88 ετών και όταν τη ρώτησα τι συζητούσαν με τις φίλες της την επομένη της κηδείας, μου απάντησε πως είχαν εντυπωσιαστεί από το φέρετρο που ήταν το μεγαλύτερο που είχαν δει. Από περιέργεια, ξεκίνησα να το ψάχνω. Τελικά έμαθα πως επειδή η Ελένη δεν ήθελε να ταριχευθεί ο Καζαντζάκης για το ταξίδι από τη Γερμανία στην Ελλάδα, παρήγγειλαν φέρετρο με σιδερένια κατασκευή εσωτερικά, για να αποφευχθεί η δυσοσμία.

Ποιος έφτιαξε το εξώφυλλο του βιβλίου;
Το εξώφυλλο είναι του εμβληματικού George Lois, ο οποίος θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ανθρώπους της επικοινωνίας στις ΗΠΑ. Για δέκα χρόνια υπήρξε ο διευθυντής δημιουργικού του αμερικάνικου περιοδικού Esquire. Φαντάζομαι πως οι περισσότεροι έχουν δει το εξώφυλλο με τον Muhammad Ali καρφωμένο με βέλη σε όλο του το κορμί, όπως η εικόνα του Αγίου Σεβαστιανού. Ο Lois -Ελληνοαμερικανός δεύτερης γενιάς-, βρίσκεται πίσω από κορυφαία εξώφυλλα του Esquire της δεκαετίας 1960-70, που έχει χαρακτηριστεί ως «χρυσή εποχή της δημοσιογραφίας». Τα εξώφυλλά αυτά, μάλιστα, πέρυσι εκτέθηκαν στο MoMA της Νέας Υόρκης.

Πώς προέκυψε η συνεργασία με τον Lois;
Του είχα κάνει δύο συνεντεύξεις για το περιοδικό People και σκέφτηκα πως θα μπορούσε να φτιάξει ένα εξώφυλλο πραγματικά μοναδικό, πέρα από τα αναμενόμενα. Οπότε, του έστειλα ένα μήνυμα, όπου του είχα γράψει την περίληψη του βιβλίου και τον ρωτούσα ποια θα ήταν η αμοιβή του. Εκείνος μου απάντησε αμέσως καταφατικά και τόνισε πως θα μου το έκανε δώρο.

Για όσους μπορεί να μη γνωρίζουν, πες μας κάποια βασικά σημεία της ζωής του Νίκου Καζαντζάκη.
Ο Καζαντζάκης θεωρείται, αν όχι ο κορυφαίος, ένας από τους κορυφαίους διανοητές της νεότερης Ελλάδας. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι. Ήταν πολυταξιδεμένος, έζησε στη Γαλλία, την Ιταλία, τη Γερμανία, την Αυστρία, τη Σοβιετική Ένωση. Σε μια πολύ δύσκολη εποχή για τη χώρα, υπήρξε υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας - της γλώσσας που μιλάμε και γράφουμε σήμερα. Δύο ήταν οι εχθροί που είχε να αντιμετωπίσει: Η Εκκλησία και το κράτος.

Υποστήριξε τη Ρωσική Επανάσταση και τον κομμουνισμό, επειδή πίστεψε ότι θα άλλαζαν τον κόσμο προς το καλύτερο. Έτσι, χαρακτηρίστηκε πολύ γρήγορα κομμουνιστής, αν και ο ίδιος συστηνόταν ως μετακομμουνιστής, πίστευε, δηλαδή, στη μετεξέλιξη του κομμουνισμού. Απογοητεύτηκε από αυτό που κατέληξε να είναι η Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά συνέχιζε να παλεύει εναντίον των ανισοτήτων, υπέρ των αδυνάτων.

Συναντήσαμε μία από τις πιο Σπουδαίες Ελληνίδες Ποιήτριες

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook

Πώς τον πολέμησαν;
Το 1926 τον συνέλαβαν πρώτη φορά για επεισόδια στο Ηράκλειο. Ο Καζαντζάκης τότε ηγούνταν μιας ομάδας βετεράνων του Ελληνικού Στρατού, που είχαν πολεμήσει στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Στη συνέχεια, έγραψε την Ασκητική, που χαρακτηρίστηκε ως το ευαγγέλιό του. Εκεί συμπύκνωσε τις απόψεις του περί θρησκείας και Θεού. Κυκλοφόρησε το 1930 από το περιοδικό Αναγέννηση, του Δημήτρη Γληνού. Οι δυο τους παραπέμφθηκαν σε δίκη, με την κατηγορία της αθεΐας. Η αγωνία των δύο κατηγορουμένων διήρκεσε τέσσερα χρόνια – η δίκη έπαιρνε συνεχώς αναβολές και τελικά δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.

Το 1929 πραγματοποιήθηκε στο θέατρο «Αλάμπρα» μια εκδήλωση με θέμα τα όσα συνέβαιναν στη Σοβιετική Ένωση. Στην εκδήλωση αυτή μίλησαν ο Νίκος Καζαντζάκης, ο φίλος του ελληνορουμάνος συγγραφέας Panait Istrati και ο Δημήτρης Γληνός. Το πλήθος, συνεπαρμένο από τις ομιλίες, βγήκε στους δρόμους για να διαδηλώσει και ακολούθησαν επεισόδια. Ο Καζαντζάκης μαζί με τον Γληνό συνελήφθησαν ξανά και στη δίκη που πραγματοποιήθηκε έπειτα από αναβολές τελικά αθωώθηκαν.

Η κόντρα με το επίσημο κράτος συνεχίστηκε και εκτός των ελληνικών συνόρων, αφού το ζευγάρι (σ.σ. ο Καζαντζάκης και η σύζυγός του) αποφάσισε πως η ζωή του θα είναι καλύτερη εκτός Ελλάδας. Ο Καζαντζάκης έφτασε δύο φορές πολύ κοντά στο βραβείο Νόμπελ. Αλλά Έλληνες αξιωματούχοι απεσταλμένοι στη Στοκχόλμη έκαναν συστηματικό λόμπινγκ επηρεάζοντας –επιτυχώς, όπως αποδεικνύεται- τα μέλη της Ακαδημίας. Τους έλεγαν πως θα είναι μια ντροπιαστική για εκείνους απόφαση να δώσουν Νόμπελ στον Καζαντζάκη, έναν κομμουνιστή που διαφθείρει τους νέους. Το Παλάτι έπαιξε καθοριστικό ρόλο και στέρησε από τη χώρα ένα Νόμπελ Λογοτεχνίας. Για να καταλάβεις, κάποια στιγμή προτάθηκε στον Καζαντζάκη να πάρει τη νορβηγική υπηκοότητα. Έτσι, θα μπορούσε να κερδίσει το Νόμπελ, χωρίς το Παλάτι να μπορεί να επηρεάσει τα μέλη της Ακαδημίας. Ο Καζαντζάκης, όμως, αρνήθηκε.

Στο παιχνίδι ήταν πάντα και η ελληνική Εκκλησία. Το 1955, ακροδεξιά στοιχεία υποστήριξαν πως το βιβλίο του Ο Καπετάν Μιχάλης περιείχε αντεθνικό και αντιχριστιανικό περιεχόμενο.

Ποια ήταν η αντίδραση της Εκκλησίας;
Προσπάθησε να τον αφορίσει. Αλλά οφείλουμε να ξεκαθαρίσουμε ότι τελικά ο Καζαντζάκης δεν αφορίστηκε ποτέ, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της Εκκλησίας της Ελλάδος. Βλέπεις, η Εκκλησία της Κρήτης είναι αυτοκέφαλη και υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οπότε, ναι μεν η Εκκλησία της Ελλάδος έστειλε αίτημα για τον αφορισμό του στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά αυτό κατέληξε στα σκουπίδια. Ο συγγραφέας απάντησε με μια αποστομωτική επιστολή: «Με καταραστήκατε Άγιοι Ιερείς. Εγώ σας δίνω την ευχή μου. Ελπίζω η συνείδηση σας να ’ναι καθαρή σαν τη δική μου και να ’σαστε ηθικοί και θρησκευτικοί όπως εγώ». Η Εκκλησία της Ελλάδος είχε επίσης ζητήσει από την κυβέρνηση να απαγορεύσει την κυκλοφορία των βιβλίων του στην Ελλάδα, αλλά ούτε και αυτή της η κίνηση είχε τύχη.

Στο χορό μπήκε και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, που τοποθέτησε το Ο Τελευταίος Πειρασμός στον κατάλογο με τα απαγορευμένα βιβλία. Όταν, λοιπόν, μετά τον θάνατό του, η σωρός του Καζαντζάκη έφτασε στην Αθήνα, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος, παρά τις προσπάθειες των φίλων του Καζαντζάκη, δεν παραχώρησε εκκλησία, για να μπει η σωρός και να πραγματοποιηθεί λαϊκό προσκύνημα, φοβούμενος τις αντιδράσεις παραθρησκευτικών ομάδων και των λαϊκών εφημερίδων της εποχής. Αυτό ήταν το μεγάλο λάθος της Εκκλησίας της Ελλάδος, που κάποια στιγμή θα πρέπει να ζητήσει συγγνώμη για τα δεινά που προξένησε στον Καζαντζάκη - και αν τον έχει καταραστεί, να άρει την κατάρα.

Πώς πέθανε;
Ο Καζαντζάκης πέθανε δέκα ημέρες μετά από εκείνην που έχασε το Νόμπελ από τον Albert Camus. Το 1957, είχε επισκεφτεί την Κίνα μαζί με την Ελένη, ως επίσημος προσκεκλημένος της κινεζικής κυβέρνησης. Στη συνέχεια, πήγαν στην Ιαπωνία, όπου έκανε εμβόλιο για τη χολέρα και την ευλογιά. Στην επιστροφή του, νοσηλεύτηκε στη Κοπεγχάγη, αφού το χέρι του πρήστηκε και υπήρχε ο κίνδυνος να το χάσει. Μεταφέρθηκε στη Γερμανία, στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Φράιμπουργκ, εκεί όπου βρισκόταν ο γιατρός του. Το χέρι σώθηκε, αλλά προσβλήθηκε από κίτρινο πυρετό και μέσα σε δύο ημέρες πέθανε.

Από εκεί ξεκινά η διήγηση του βιβλίου σου. Από την Ελένη, λοιπόν, τι μαθαίνουμε;
Η Ελένη κάνει μια αναδρομή στις μικρές καθημερινές, αλλά και στις μεγάλες στιγμές που έζησε δίπλα του. Ουσιαστικά, μέσα από εκείνη μαθαίνουμε τον άνθρωπο, τον σύζυγο Νίκο Καζαντζάκη. Μέσα από την πορεία της Ελένης στις δέκα ημέρες που μεσολαβούν από το θάνατο μέχρι την κηδεία του, δίνεται το πλαίσιο της ζωής και της σκέψης του. Ταυτόχρονα, γνωρίζουμε και την Ελένη, τον τρόπο που τον επηρέασε σε καλλιτεχνικό και ανθρώπινο επίπεδο.

Αυτός είναι ο ένας άξονας που κινείται το βιβλίο. Ο δεύτερος άξονας είναι η δημόσια δράση του Καζαντζάκη, που γίνεται γνωστή μέσα από τη δημοσιογραφική έρευνα που κάνει ο Φρέντυ Γερμανός. Η πλοκή του μυθιστορήματος, λοιπόν, έχει δύο άξονες: Την Ελένη και τον Φρέντυ.

Για να διαβάσει κανείς το βιβλίο, δεν χρειάζεται να γνωρίζει τη ζωή του Καζαντζάκη, ούτε τα έργα του. Ουσιαστικά, το βιβλίο λειτουργεί ως μία εισαγωγή, για να διαβάσει κάποιος Καζαντζάκη. Δεν είναι φιλοσοφικό βιβλίο, ούτε βιογραφία. Η ζωή του Καζαντζάκη είναι κινηματογραφική ούτως ή άλλως, οπότε, αν το διαβάσει κάποιος, μπορεί να αντιληφθεί τον τρόπο σκέψης του, αλλά και το σκηνικό της εποχής.

Θεωρείς πως η Ελένη τον επηρέασε και στο έργο του;
Αν δεν υπήρχε η Ελένη, μπορεί να μην διαβάζαμε ποτέ τα μυθιστορήματά του, μπορεί να μην είχαν ανοίξει τα σύνορα για τα έργα του. Η κοινή ζωή τους είναι συναρπαστική και αν διαβάσει κανείς το βιβλίο, θα αντιληφθεί αμέσως τι εννοώ.

Τελικά πώς βρήκαν τον μοναδικό παπά που θέλησε να τον θάψει;
Ο συγκεκριμένος ήταν ένας 23χρονος στρατιωτικός παπάς. Είχε φτάσει διαταγή στο Ηράκλειο για να παραμείνουν κλειστά τα στρατόπεδα. Ο ιερέας είχε ακούσει τις φήμες πως παραθρησκευτικές οργανώσεις πίεζαν τους ιερείς του Ηρακλείου να μην κηδέψουν τον Καζαντζάκη. Θεώρησε πως είναι άδικο για έναν νεκρό να μην διαβαστεί, οπότε έφυγε από το στρατόπεδο και το πρωί της κηδείας βρέθηκε στον Άγιο Μηνά. Ενώ στο ναό βρισκόταν ο μητροπολίτης Ευγένιος και πολλοί ακόμη ιερείς, όταν το φέρετρο έφυγε από την εκκλησία, κανείς δεν βγήκε από τον ναό, για να το συνοδεύσει. Κανείς, εκτός από τον συγκεκριμένο ιερέα.

Ξεκίνησε να προχωρά μπροστά από την πομπή, στην πορεία προς το Μαρτινέγκο. Στην κηδεία είχαν πάει 15.000 Κρητικοί. Όταν έφτασε το φέρετρο στον τόπο ταφής, ξεκίνησε ένα σούσουρο, την ίδια ώρα που στην ουρά της πομπής γίνονταν επεισόδια με παραθρησκευτικούς. Είχαν γίνει έξαλλοι οι Κρητικοί και φώναζαν «Πού είναι η Εκκλησία;», αφού πολλοί δεν είχαν προσέξει τον ιερέα. Εμφανίζεται, λοιπόν, από το πουθενά ο ιερέας που δεν τον ξέρει κανείς -επειδή είναι στρατιωτικός- και ξεκινάει να ψάλλει τον νεκρό.

Αξίζει να σημειώσω πως ο ιερέας μου είπε ότι έφαγε 20 μέρες φυλακή, επειδή παράκουσε τη διαταγή. Όταν τον ρώτησα γιατί το έκανε, μου είπε ότι θεώρησε ότι ο Καζαντζάκης, ως βαπτισμένος χριστιανός, είχε δικαίωμα να ταφεί. Δεν μπορούσε να του το στερήσει κάποιος.

Ο ίδιος ο Καζαντζάκης δήλωνε χριστιανός ή άθεος;
Σε ένα γράμμα του στη Γαλάτεια (την πρώτη σύζυγό του), το 1924, περιγράφει τον εαυτό του με μια εντυπωσιακή φράση που αναφέρει μεταξύ άλλων: «Υπήρξα καθαρευουσιάνος, νασιοναλιστής, δημοτικιστής, επιστήμονας, ποιητής, σοσιαλιστής, θρησκομανής, άθεος, esthète και τίποτα πια δεν μπορεί να με ξεγελάσει». Ο Καζαντζάκης αναζητούσε σε όλη του τη ζωή το Θείο. Αυτές οι αναζητήσεις του ήταν που εκνεύριζαν την ελληνική Εκκλησία. Μπορεί να μην βρήκε αυτό που έψαχνε, αλλά αυτή του η αναζήτηση χαλύβδωσε την πίστη του στον άνθρωπο. Ιδιαίτερα στους νέους.

Εσένα τι σου δίδαξε ο Καζαντζάκης μελετώντας τη ζωή και το έργο του;
Ο Καζαντζάκης διδάσκει μέσα από τις επιλογές της ζωής του. Έμεινε πιστός σε όσα πίστευε, στα υψηλά ιδανικά του, παρόλο το κυνήγι και τον πόλεμο που δέχθηκε. Αυτό που με συνεπήρε είναι η αντιστοιχία λόγου – πράξης. Δεν θυμάμαι να έχω διαβάσει την ιστορία κανενός άλλου ανθρώπου που να εφάρμοζε τόσο πιστά τα όσα πρέσβευε. Με τη ζωή του έδειξε πως η επιμονή και η εργασία μπορούν να σε μετουσιώσουν στον άνθρωπο που ονειρεύεσαι να γίνεις - και ας πρέπει να προσπεράσεις τα εμπόδια που θα σου βάλουν οι πιο θανάσιμοι εχθροί. Ως συνήθως, η δικαίωση άργησε. Τον βρήκε ταλαιπωρημένο και μεγάλο σε ηλικία, αλλά δυστυχώς έτσι λειτουργεί η δικαίωση, καθυστερημένα. Στο τέλος πάντοτε αναγνωρίζεται εκείνος με την πίστη στα υψηλά ιδανικά, σε αντίθεση με εκείνους που κυνηγούν το εφήμερο και παίρνουν μια περίοπτη θέση στον κάδο της Ιστορίας. Ή, ακόμη χειρότερα, μνημονεύονται για όλους τους λάθος και ντροπιαστικούς λόγους.

Περισσότερα από το VICE

Τα Παιδιά του «Αθάνατου Τάγματος» στη Θεσσαλονίκη Τίμησαν τη Νίκη Κατά των Ναζί

Πάρτι, Φεστιβάλ ή Μπουζούκια: Οι Φοιτητικές Παρατάξεις και η Κουλτούρα της Διασκέδασης

Μια Μέρα στη Ζωή των Αθλητών της Ομάδας Ε-Sports του Παναθηναϊκού