Η Ένωση Αθέων, ο Ιερώνυμος και ο Ρόλος της Εκκλησίας στην Επανάσταση

Δύο συντάκτες του VICE καθίσαμε μπροστά από τις οθόνες μας και παρακολουθήσαμε τα επιχειρήματα και τις θέσεις δύο «αντιμαχόμενων» πλευρών. Αρχικά της Ένωσης Αθέων Ελλάδας μέσω διαδικτυακών ομιλιών που ανέβηκαν αυτές τις μέρες, με τίτλο «1821: Ο ρόλος της  Εκκλησίας στην επανάσταση». Από την άλλη, αναζητήσαμε απαντήσεις στα ερωτήματα της Ένωσης Αθέων σε μια πρόσφατη συνέντευξη του Αρχιεπισκόπου Ιερώνυμου στο τηλεοπτικό σταθμό OPEN, που είχε προηγηθεί.

Στις μαγνητοσκοπημένες ομιλίες που αναρτώνται  στο κανάλι της Ένωσης Αθέων με αφορμή τα 200 χρόνια από την Επανάσταση, συγγραφείς, δημοσιογράφοι, καθηγητές Πανεπιστημίων και ιστορικοί, καταθέτουν την άποψή τους και κατακεραυνώνουν τη θέση της Εκκλησίας κατά τα γεγονότα του ‘21.

Αρχικά, ο δημοσιογράφος-συγγραφέας Μηνάς Παπαγεωργίου κάνει λόγο για τον «απόλυτα ξεκάθαρο αντεπαναστατικό ρόλο της ανώτατης ηγεσίας της Εκκλησίας». Κύριο σημείο αντιπαράθεσης αποτελεί η στάση του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’  και ο αφορισμός της επανάστασης την άνοιξη του 1821. «Η πράξη αυτή μπορεί να δικαιολογηθεί από τη στιγμή που κινδύνευε ο πληθυσμός των Ρωμιών στην Κωνσταντινούπολη, άρα κάτω από την πίεση των Οθωμανών ο Γρηγόριος ενήργησε και αφόρισε την Επανάσταση με σκοπό να προφυλάξει τους Ρωμιούς της Πόλης από τα κακά που θα ακολουθούσαν». Σύμφωνα με τον κ. Παπαγεωργίου, το μυστικό είναι να δούμε τη συνολική δράση και στάση του Γρηγόριου του Ε' σε βάθος χρόνου. «Παραγνωρίζεται το γεγονός πως ο Γρηγόριος Ε' είναι ένας άνθρωπος ο οποίος έχει επιλεγεί τρεις φορές για τον πατριαρχικό θώκο από τους Οθωμανούς, ήταν δηλαδή ο ορισμός του "δικού τους" ανθρώπου και φυσικά οι Οθωμανοί δεν θα επέλεγαν επ’ ουδενί έναν άνθρωπο στην θέση του Πατριάρχη με ό,τι αυτό συνεπάγεται, για τον οποίο θα είχαν έστω την παραμικρή υποψία ότι κάτι δεν πάει καλά με τον ρόλο και τη δράση του. Παρόλα αυτά, η αντεπαναστατική στάση του Γρηγορίου του Ε'  από το 1798, δηλαδή 23 χρόνια την επανάσταση, μέχρι και την τελευταία στιγμή είναι απόλυτα μα απόλυτα συνεπής».

Στο σημείο αυτό, ο Μηνάς Παπαγεωργίου αναφέρει την Πατριαρχική Εγκύκλιο προς τους Επτανήσιους το 1798, με αφορμή την έλευση των Γάλλων στα Επτάνησα, «όπου καταφέρεται ενάντια στις έννοιες της ελευθερίας ή μιας ενδεχόμενης απελευθέρωσης των Ελλήνων και φυσικά κατά των άθεων Γάλλων που κομίζουν όλα αυτά τα μηνύματα». Την ίδια χρονιά και λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Ρήγα, σύμφωνα με τον κ. Παπαγεωργίου, έχουμε μια επιστολή που στέλνει σε έντονο ύφος ο Γρηγόριος προς τον Μητροπολίτη Σμύρνης, «με σκοπό να συγκεντρώσει πολιτικά φυλλάδια του Ρήγα ώστε να τα στείλει πίσω στην Κωνσταντινούπολη για να καούν».

Πλησιάζοντας το '21, ο κ. Παπαγεωργίου κάνει λόγο για την εγκύκλιο κατά των Φυσικών Επιστημών όπου ο Γρηγόριος κατακεραυνώνει τις Επιστήμες και τους Διαφωτιστές, καθώς τους θεωρεί «φορείς άθεων ιδεών, οι οποίες θα μπορούσαν να εμφυσήσουν στους ραγιάδες ακόμη περισσότερο τις ιδέες της ελευθερίας και της επανάστασης».

Από τα βέλη του δεν ξεφεύγουν κι άλλοι Πατριάρχες, όπως ο Ευγένιος Β', που διαδέχεται τον Γρηγόριο αμέσως μετά την εκτέλεσή του - «εκτελείται γιατί απέτυχε στην αποστολή του». Ο Ευγένιος τον διαδέχεται την άνοιξη του '21 και «μέχρι τον Φεβρουάριο του '22 επιδίδεται σε μια σειρά αντεπαναστατικών εγκυκλίων οι οποίες κατακεραυνώνουν την επιλογή των ραγιάδων να επαναστατήσουν. Σε μια επιστολή του τον Αύγουστο του '21, ο Ευγένιος λέει ότι όσοι από τους Έλληνες επιστρέψουν πίσω στο μαντρί των Οθωμανών και του Σουλτάνου, δεν θα ισχύσει για αυτούς ο αφορισμός». Ο κ. Παπαγεωργίου θεωρεί πως «το γεγονός αυτό, ανάμεσα σε όλα τα υπόλοιπα που λέει ο Ευγένιος, καταδεικνύει πέραν πάσης αμφιβολίας και καταρρίπτει το επιχείρημα το οποίο γνωρίζαμε ως τώρα, ότι αποτελούσε έναν εκκλησιαστικό μύθο, αλλά προσφάτως το υιοθέτησε και οι Ιερώνυμος, της υποτιθέμενης άρσης του αφορισμού ελάχιστες ημέρες μετά την επιβολή του.

»Υποτίθεται ότι ο Γρηγόριος ήρε τον αφορισμό σε μια μυστική τελετή στα υπόγεια του Πατριαρχείου. Κάτι τέτοιο φυσικά δεν υπάρχει σε κανένα απολύτως πατριαρχικό έγγραφο, αλλά καταρρίπτεται περίτρανα από τις εγκυκλίους που εκδίδει ο Ευγένιος λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Γρηγορίου. Διότι, πολύ απλά, αν και εφόσον ο αφορισμός είχε αρθεί, είτε μυστικά είτε φανερά, ο Ευγένιος δεν θα επικαλούνταν την υποτιθέμενη άρση του αφορισμού για όσους ραγιάδες επιστρέψουν πίσω στο μαντρί του σουλτάνου», καταλήγει ανάμεσα σε άλλα.

Ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Νίκος Δήμου, καθώς δεν είχε την ευχέρεια να βιντεοσκοπήσει την ομιλία του, έδωσε την άδεια στην Ένωση Αθέων να ηχογραφήσουν και να παρουσιάσουν μια σύνθεση από δύο άρθρα του, με τίτλο «Σήμερα τα φώτα και ο φωτισμός... και ο Διαφωτισμός;» και «Πότε θα διδαχθούν τα παιδιά την αλήθεια για το ’21;».

«Αν είχαμε ακολουθήσει τα κηρύγματα της Εκκλησίας δεν θα είχαμε ποτέ επαναστατήσει», αναφέρει ο κ. Δήμου, διότι «σύμφωνα με την "Οδηγία Πατερική" που τύπωσε και κυκλοφορούσε το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης "ο σουλτάνος ήταν ο στοργικός πατέρας μας που μας φρόντιζε σαν τα παιδιά του". Τι άλλο έλεγε το Πατριαρχείο το 1821; "Ζήτω ο Γαληνότατος και κραταιότατος ημών άναξ, η κορωνίς των προκατόχων αυτού μεγάλων Βασιλέων, ο ακριβής φύλαξ της Δικαιοσύνης και της Επιεικείας, ο ευσπλαχνικότατος και ηρωικότατος Σουλτάν Μαχμούτ Β’"».

Σύμφωνα με τον συγγραφέα και δημοσιογράφο, το κίνημα ξεκίνησε από αστούς και το αγκάλιασε ο λαός, όμως «όπως γράφει ο Σκαρίμπας "το Πατριαρχείο το αφόρισε. Οι Πρόκριτοι και οι Ιεράρχες το χλεύασαν. Ο Καποδίστριας του γύρισε τις πλάτες του. Ο Κοραής 'μας' το μυκτήρισε"».

Σημειώνει πως η Εκκλησία όχι μόνο δεν πρωτοστάτησε στον αγώνα, αλλά τον πολέμησε με κάθε τρόπο. «Αφόρισε τον Ρήγα Φεραίο, εναντιώθηκε στις "σατανικές" απόψεις για ελευθερία, ισότητα και δημοκρατία που έρχονταν από τη Δύση και τελικά αφόρισε και την ίδια την Επανάσταση. Φυσικά κανείς δεν ήταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου. Και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός όχι μόνο δεν σήκωσε το λάβαρο, που φτιάχτηκε μετά από 50 χρόνια, αλλά έβριζε τον επαναστάτη Παπαφλέσσα ως "εξωλέστατον"».

Το κύριο πρόβλημα, όπως λέει, είναι ο ατελής διαφωτισμός. «Η φιλελεύθερη ορθολογική σκέψη που αναλύει και φωτίζει δεν επικράτησε εδώ», αναφέρει χαρακτηριστικά. Ρίχνει τις ευθύνες για αυτήν την καθυστέρηση της Ελλάδας στην Ελληνορθόδοξη Εκκλησία. «Αιώνες ολόκληρους με τον φανατικό αντιδυτικισμό της πολέμησε τη νεωτερικότητα, τον ορθολογισμό, την ανοιχτή κοινωνία». Κλείνει λέγοντας πως όσο δεν διαχωρίζεται η Εκκλησία από το Κράτος, «όσο δεν γίνεται οικονομικά ανεξάρτητη -πουθενά από ό,τι ξέρω δεν είναι οι ιερείς δημόσιοι υπάλληλοι- δεν θα γίνουμε μια σύγχρονη πολιτεία. Σε άλλα κράτη στη φορολογική τους δήλωση, οι πολίτες δηλώνουν αν ανήκουν σε κάποιο εκκλησιαστικό δόγμα και αν ναι, πληρώνουν εκκλησιαστικό φόρο. Έτσι χρηματοδοτούνται οι Εκκλησίες, από τους πιστούς τους».

Τη σκυτάλη στις ομιλίες στο κανάλι της Ένωσης Αθέων πήρε ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου, Δρ. Κοινωνιολογίας της Θρησκείας Παντείου Πανεπιστημίου & Διδάσκων Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Η ομιλία του είχε θέμα: Η Εκκλησία, η Δύση και ο «κίνδυνος» της αθεΐας πριν και μετά την Επανάσταση του 1821.

Πιο συγκεκριμένα αναλύει την αθεΐα κατά τα προεπαναστατικά και τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, καθώς και με ποιον τρόπο ο ευρύτερος ορθόδοξος χώρος (θεολόγοι, πατριαρχείο, λόγιοι) «αποπειράθηκαν να συνδέσουν τον διαφωτισμό με την αθεΐα ώστε να πετύχουν στιγματισμό του διαφωτισμού, Δύσης και καλλιέργεια ηθικού πανικού».

«Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Κούμα, τον 18ο και 19ο αιώνα κυριαρχούσε η αντίληψη, δημιουργημένη από ανθρώπους όπως ο Αθανάσιος Πάριος ότι "ος τις επάτει την Ευρώπη ήτο χωρίς άλλην εξέτασιν άθεος, η μαθηματική ήτο πηγή της αθεΐας, της οποίας πρώτον αποτέλεσμα ήτο η κατάλυσις της νηστείας" [...] Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, στις Διδαχές του, αναφέρει την αθεΐα ως ένα ανθρώπινο μειονέκτημα. Απευθυνόμενος στους ακροατές του λέει "ἐξέτασα πρῶτον διὰ λόγου σας καὶ ἔμαθα πὼς μὲ τὴν χάριν τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ δὲν εἶσθε Ἕλληνες" -δηλαδή εθνικοί, ειδωλολάτρες- "δὲν εἶσθε ἀσεβεῖς, αἱρετικοί, ἄθεοι, ἀλλ᾿ εἶσθε εὐσεβεῖς ὀρθόδοξοι χριστιανοί, πιστεύετε καὶ εἶσθε βαπτισμένοι εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος"».

Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως η εμφάνιση διαφωτιστικών ιδεών στον ευρωπαϊκό και ελλαδικό χώρο οδήγησε στη διαμόρφωση ενός ηθικού πανικού που εκφράστηκε μέσω του κινήματος του αντιδιαφωτισμού. «Σε αυτό το αντιδραστικό αντικίνημα συμμετείχαν όλες οι κατεστημένες θρησκευτικές εξουσίες που θεώρησαν ότι πλήττονταν τα προνόμια και εξουσία τους, και η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν θα μπορούσε παρά να αποτελεί μέρος αυτού. Καλλιέργησε λοιπόν, όπως προκύπτει από τα παραπάνω, έναν ηθικό και θρησκευτικό πανικό, ταυτίζοντας τον διαφωτισμό με τη Δύση και την αθεΐα, προβάλλοντας την ηθική κατάπτωση που απειλεί το ορθόδοξο γένος και ακολούθως το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, και προτρέποντας τους νέους να μη συναναστρέφονται αυτού του είδους τις ιδέες, ούτε να επισκέπτονται τη Δύση. Στιγματίζοντας τους φορείς των διαφωτιστικών ιδεών ως άθεους, δηλαδή ως ανήθικους, επικίνδυνους και μιαρούς, και αφορίζοντας τους ίδιους και τα κείμενά τους έκανε μια απέλπιδα προσπάθεια να διατηρήσει εν ισχύ τα προνόμια, το κύρος και την εξουσία της».

Ο δημοσιογράφος Δημήτρης Ψαρράς, καθώς δεν είχε την ευχέρεια να βιντεοσκοπήσει την ομιλία του, έδωσε ηχογραφήματα από το κείμενό του με τίτλο «Ο Ρήγας και η εκκλησία».

Ξεκινά λέγοντας πως ο Ρήγας Βελεστινλής είναι ίσως ο πιο μελετημενος πρωταγωνιστής της Επανάστασης του 1821. Εντούτοις, ο Ρήγας εξακολουθεί να μένει στο σκοτάδι. «Το επαναστατικό του μήνυμα και το πολιτικό του σχέδιο δεν παύει μέχρι σήμερα να δυσκολεύει την επίσημη ιστοριογραφία», επισημαίνει. «Και πολλές φορές η επιλογή των ιστορικών είναι η αποσιώπηση, αν όχι η ευθεία παραποίηση της δράσης και του έργου του. Βασικός λόγος για αυτή τη δυσκολία είναι ότι ο Ρήγας, με το έργο του, μεταφέρει στους πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τα πιο ριζοσπαστικά μηνύματα του Διαφωτισμού, κάτι που δεν ήταν δυνατό να ανεχτεί η Διοικούσα Εκκλησία, δηλαδή το Πατριαρχείο Κων/πολης, αλλά εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να θεωρείται σκανδαλώδες», συνεχίζει.

«Στον Θούριο του Ρήγα Φεραίου διαβάζουμε για τη συνύπαρξη παπάδων, αγάδων, Τούρκων και Ρωμιών», ορθά αναφέρει ο κ. Ψαρράς.

Το ίδιο ισχύει και για τις εθνοτικές ομάδες.

Ο Δ. Ψαρράς τονίζει ότι στους επαναστάτες συγκαταλέγονται από κοινού «χριαστιανοί» και «Τούρκοι», δηλαδή μουσουλμάνοι.

Σύμφωνα με τον δημοσιογράφο, «ο Ρήγας μιλά και απευθύνεται σε χριστιανούς αλλά επαγγέλλεται μια δημοκρατική πολιτεία στην οποία οι πολίτες θα συμμετέχουν με ίσους όρους, χωρίς διακρίσεις σε θρησκεία, γλώσσες, εθνοτικές καταγωγές ή ακόμη και κοινωνική θέση [...] Αλλά αυτό ήταν ανυπόφορο ήδη την επαύριο της ίδρυσης του Ελληνικού Κράτους. Ο ιστορικός της Επανάστασης και της Φιλικής Εταιρείας, Ιωάννης Φιλήμων, ήδη το 1834 υποστηρίζει ότι το πολιτικό πρόγραμμα του Ρήγα ήταν ουτοπικό επειδή στρεφόταν εναντίον των Ιεραρχών και των Προεστών».

Στην πιο σύγχρονη ιστορία, επισημαίνει τον τρόπο που αντιμετώπισε το ζήτημα ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, «ο οποίος σε μονογραφία του για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε', υπερασπίζεται τον Γρηγόριο για τη δουλική υποταγή του στις επιταγές του Σουλτάνου ενώ κατηγορεί τον Ρήγα ως επικίνδυνο ονειροπόλο και βέβαια καταγγέλλει τη Γαλλική Επανάσταση. Δεν διστάζει να παραδεχτεί δε ότι ο πατριάρχης "κατέβαλλε καθε προσπάθεια να φαίνεται τουρκικώτερος των Τούρκων σε επαίνους, εξευτελιστικές κολακείες και διαβεβαιώσεις περί ασφαλείας και τάξεως από πλευράς υπηκόων"».

Τέλος, «αντίθετα από την καθαρή θέση του Χριστόδουλου, επιχειρείται σήμερα από κύκλους της Εκκλησίας, αλλά και διάφορων όψιμων ορθόδοξων φονταμενταλιστών, να διατυπωθούν απόψεις που εμφανίζουν τον Ρήγα ως βαθιά θρησκευόμενο, αν όχι θρησκόληπτο, και του αποδίδουν θέσεις "νεομάρτυρα της Ορθοδοξίας". Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις της απόδοσης σε αυτόν της έκδοσης των περιβόητων "Χρησμών του Αγαθάγγελου", καθώς και η αναπαραγωγή της πληροφορίας ότι σε ένα από τα κιβώτια που είχε στείλει από τη Βιέννη στην Τεργέστη, κατά την αποτυχημένη προσπάθειά του να φτάσει στην Ελλάδα και να οργανώσει την Επανάσταση, είχε δέκα αντίτυπα της Καινής Διαθήκης», αναφέρει ο Δημήτρης Ψαρράς.

Με αφορμή το βιβλίο του Γιάννη Σκαρίμπα «Το 1821 και η αλήθεια» η υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων της Ένωσης Άθεων, Βασιλική Κοϊτσάνου, συνοψίζει πως «και σε αυτή την επανάσταση ο ρόλος της εκκλησίας και το κλήρου εν γένει είναι εντελώς διαφορετικός από αυτόν που έχουμε διδαχτεί στο σχολείο και μας παρουσιάζουν τα βιβλία που γράφτηκαν, όχι με γνώμονα την αλήθεια και το κοινό καλό, αλλά το ίδιον συμφέρον των κρατούντων».  

Χρησιμοποιώντας τα γραπτά του Σκαρίμμπα η κ. Κοϊτσάνου λέει: «Πράγματι, ποτέ πριν στην ιστορία τους Πατριαρχείο και Πατριάρχες δεν είδαν αυτοκρατορικές στα χέρια τους εξουσίες […] Επί Βυζαντίου, οι αυτοκράτορες τους είχαν διακοσμητικά του θρόνου τους παιχνίδια. Οι ίδιοι ήταν δοσμένοι με τα όλα τους στους στείρους δογματισμούς του filioque και στο αλληλοξούρισμα μεταξύ τους. Επί Τουρκιάς, ήσαν Αυθέντες Μεγαλότατοι, με αυλές και ανατολίτικες τελετουργίες ίδιων Χαχάνων».

Η  κ. Κοϊτσάνου κλείνει με μια προτροπή. Να αναζητήσουμε και να αναγνωρίσουμε την αξία της αλήθειας «και να μην επαναπαυόμαστε άκριτα στα έτοιμα μενού της ιστορίας. Την αλήθεια την οφείλουμε και στον εαυτό καις τα παιδιά μας». 

O Ιερωνυμος στην πρόσφατη συνέντευξή του στο κανάλι OPEN, μέσα από την Ιερά Μονή του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, έδωσε τις δικές του απαντήσεις σχετικά με τον ρόλο της Εκκλησίας στην Επανάσταση του '21. Μέσα από το μοναστήρι όπου χειροτονήθηκε ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, κληρικός που έπεσε μαχόμενος κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, μιλά αρχικά για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε', που πιστεύει ότι οι πράξεις του έχουν παρεξηγηθεί. Χρησιμοποιεί τον Επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα δε, για να δώσει ένα παράδειγμα. Όπως υποστήριξε, συγκεκριμένα, «ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας κατηχήθηκε από τον Γρηγόριο Ε' να αναλάβει τη διοργάνωση του Αγώνα, καλώντας τον στο Πατριαρχείο για δήθεν διοικητικά προβλήματα της Μονής. Έτσι, πήγε στην Κωνσταντινούπολη με συνοδεία αδελφών». Τονίζει δε ότι η στήριξη του Γρηγορίου Ε' στην επανάσταση φαίνεται και στην επιστολή του προς τον επίσκοπο Ησαΐα, που έχει διασωθεί και αναφέρει σε κάποιο σημείο, μεταξύ άλλων, «Ἀνδρωθήτωσαν ὥσπερ λέοντες καὶ ἡ εὐλογία τοῦ Κυρίου κρατυνεῖ αὐτούς, ἐγγύς δέ ἐστι τὸ τοῦ Σωτῆρος Πάσχα».

«Μόνο όσοι έχουν θέσεις ευθύνης μπορούν να καταλάβουν τον ρόλο που είχε ο Πατριάρχης. Διότι κάθε μικρή επανάσταση σήμαινε σφαγή του πατριάρχη», λέει εννοώντας ότι «έπαιζε το κεφάλι του - και όλων των χριστιανών». Ο αρχιεπίσκοπος παραδέχεται ότι ο Γρηγόριος Ε' αποκήρυξε την επανάσταση, όμψς αναφέρει τα περί άρσης του αφορισμού σε μια μυστική τελετή στα υπόγεια του Πατριαρχείου και καταλήγει ότι «είναι εύκολο να ρίχνεις ευθύνη από το σαλόνι του σπιτιού σου, σε κάποιον που είχε την ευθύνη πολύ κόσμου».

Γενικά, για τον ρόλο της Εκκλησίας το '21 αναφέρει ότι «δεν υπήρξε κανένα σημαδάκι επαναστάσεως που δεν ξεκίνησε από κάποιο μοναστήρι ή κληρικό [...] Υπήρχαν πλούσιοι, αρνητές, αλλά το πλήθος ήταν ενωμένο - παπάδες, μοναχοί, αρχιερείς και λαός». Ο Ιερώνυμος επικαλείται σε κάποιο σημείο και τον Ρήγα Φεραίο, «που έκανε έναν αγώνα να απελευθερωθούν τα Βαλκάνια, όλα μαζί. Αυτό ήταν το όραμα του Φεραίου… και λέει: εκείνο που θα μας συνδέει είναι ο σταυρός».

Ακουμπώντας λίγο το θέμα του Διαφωτισμού και τον ρόλο της Δύσης, ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος τόνισε ότι «η Δύση είναι αγανακτισμένη από τους θρησκευτικούς πολέμους, για αυτό δημιουργείται μετά το διαφωτιστικό πνεύμα». Πηγαίνοντας προς τα πίσω, σε εκείνες τις μέρες, «Ενώ  στη Δύση επικρατεί ο Διαφωτισμός, με τις όποιες συνέπειες, εδώ έχουμε τους νεομάρτυρες. Δεν μπορεί κανείς να κάνει κάτι χωρίς να υπολογίσει την πίστη του, τη θρησκεία του. Δεν μιλάγανε για έθνος εδώ. Το "εθνικό" προστέθηκε αργότερα».

Για το «κρυφό σχολειό» είπε ότι έχει ηρωοποιηθεί, αλλά και πως υπάρχει σαφής εικόνα ύπαρξής του, ως προς την ουσία, μέσα από τα γραπτά όπως λέει. «Το φως ήταν τα μοναστήρια, με τους λίγους καλόγερους, με τα λίγα γράμματα που ήξεραν. Το έλεγαν κατηχητική προσφορά, όχι σχολείο». Ακόμη είπε ότι τα παιδιά που πήγαιναν σε αυτά τα «κατηχητικά» ήταν είτε συγγενείς μοναχών, είτε παιδιά που είχαν τη δυνατότητα κινηθούν και έψαχναν δασκάλους». Ο όρος «κρυφά» λέει ότι προστέθηκε επειδή δεν τα έβλεπαν με χαρά οι διοικούντες της εποχής. «Δεν σημαίνει ότι δεν είναι μια υπερβολή», βέβαια, τονίζει κλείνοντας.

Περισσότερα από το VICE

Έλληνες Φοιτητές Ιατρικής Μιλούν για τις Παθογένειες στο Εθνικό Σύστημα Υγείας

Η Δασκάλα που Συνελήφθη στα Επεισόδια της Νέας Σμύρνης Μιλά στο VICE

Unplugged: Άκουσε το Podcast του VICE Greece

Ακολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.