Φωτογραφίες που Διηγούνται τη Φρικτή Ιστορία του Στρατοπέδου Συγκέντρωσης της Μακρονήσου

Φωτογραφία εξωφύλλου: Άποψη του 5ου Λόχου του Α΄ Τάγματος Σκαπανέων με τον διοικητή του Γ. Κρητικό, Πάσχα 1948 (ΑΣΚΙ/Φωτογραφικό Αρχείο Νίκου Μάργαρη).

Η παραπάνω μαρτυρία ανήκει σε έναν από τους κρατούμενους στο κολαστήριο του στρατοπέδου συγκέντρωσης στη Μακρόνησο, ενός τόπου που θα «κατοικηθεί» για πρώτη φορά το 1947 από εξόριστους πολίτες και οπλίτες αριστερών φρονημάτων. Εκεί, το λεγόμενο δεξιό κράτος θα προσπαθήσει να τους «αναμορφώσει», εφαρμόζοντας μεταπολεμικά ένα πρωτοφανές σχέδιο προπαγάνδας, ψυχολογικού πολέμου και βασανισμού.

Ανάλογες μαρτυρίες και πλείστα ιστορικά ντοκουμέντα μπορεί πλέον να βρει κανείς στο Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου, ένα εξαιρετικά πλούσιο ψηφιοποιημένο αρχειακό υλικό για έναν από τους πιο μαρτυρικούς τόπους του εθνικού διχασμού. Οι φωτογραφίες, τα τεκμήρια, οι επιστολές, οι δηλώσεις μετανοίας, τα προπαγανδιστικά έγγραφα, οι μαρτυρίες εξόριστων, τα ημερολόγια, «προέρχονται από τις συλλογές των ΑΣΚΙ (Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας), τις συλλογές του Στέφανου Σαράφη, της Μίνας Μαρούλη, του Νίκου Μάργαρη, των Μιχάλη και Λεωνίδα Κύρκου, το αρχείο της ΕΔΑ και του ΚΚΕ», λέει ο ιστορικός Τάσος Σακελλαρόπουλος, ένας από τους συμμετέχοντες στο πρότζεκτ.

Το Ψηφιακό Μουσείο «απευθύνεται σε κάθε είδους επισκέπτη, από τον μαθητή Γυμνασίου και τον φοιτητή, έως τον απλό άνθρωπο με πολιτικές ευαισθησίες και πολιτιστικά ενδιαφέροντα», αναφέρει ο κ. Σακελλαρόπουλος. «Όσοι το επισκεφθούν θα μπορέσουν να αποκτήσουν μία πιο εμπεριστατωμένη εικόνα για το τι ήταν το φαινόμενο "Μακρόνησος"».

Η μαρτυρική ιστορία του Μακρονησιού ξεκινά στα τέλη της δεκαετίας του '40 και τα χρόνια του Εμφυλίου (1946-1949). Τότε, τα στρατόπεδα του βράχου απέναντι από την αττική ακτή αποσκοπούν στην «εκκαθάριση» των ελληνικών στρατευμάτων από «ύποπτους» στρατιώτες και αξιωματικούς, που με τις αριστερές τους πεποιθήσεις θα μπορούσαν να βλάψουν το αξιόμαχο του Εθνικού Στρατού που πολεμούσε κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Όσοι από τους στρατιώτες ήταν αριστεροί ή είχαν συμμετάσχει στην αντίσταση του ΕΑΜ θεωρούνταν ύποπτοι, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν σε διαφορετικούς τόπους και στις 28 Μαΐου 1947 να καταλήξουν στη Μακρόνησο.

«Η ιστορία της Μακρονήσου θα μπορούσε να διαιρεθεί σε τρεις ιστορικές περιόδους», λέει ο κ. Σακελλαρόπουλος. «Η πρώτη είναι αυτή μέχρι την άνοιξη του 1949, κατά την οποία στο επίκεντρο της βίαιης "αναμόρφωσης" βρίσκονται κυρίως στρατιώτες και αξιωματικοί. Η δεύτερη φτάνει μέχρι το καλοκαίρι του 1950, όταν στο νησί φτάνει ένας συνεχώς μεγαλύτερος αριθμός πολιτών που συλλαμβάνονται προληπτικά, χωρίς να είναι κατάδικοι ή να έχουν διαπράξει κάποια αξιόποινη πράξη. Η τρίτη περίοδος αφορά την τελευταία φάση των στρατοπέδων έως το κλείσιμό τους, όταν δεν υπάρχουν πια πολίτες, παρά μόνο "ύποπτοι" στρατιώτες, κάτι σαν τα τάγματα ανεπιθυμήτων, όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι συγκριτικά καλύτερες».

Σε όλη αυτήν την περίοδο, ο αριθμός και η σύνθεση των κρατουμένων αλλάζει συνεχώς. Το καλοκαίρι του 1947, οι έγκλειστοι στρατιώτες και αξιωματικοί προσεγγίζουν τις 10.000. Τον Μάιο του 1948 κρατούνται 15.814 στρατιώτες και αξιωματικοί, καθώς και 728 πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Τον Αύγουστο του 1949 βρίσκονται 7.500 στρατιώτες και 20.000 πολίτες, ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους είναι στη Μακρόνησο 5.521 στρατιώτες και 11.247 πολιτικοί εξόριστοι. Συνολικά, σύμφωνα με το Γενικό Επιτελείο Στρατού, μέχρι τον Οκτώβριο του 1949 έχουν «αναμορφωθεί» 25.000 οπλίτες και αξιωματικοί. Πολλοί από τους «αναμορφωθέντες» στη συνέχεια στελέχωσαν μάχιμες μονάδες του Εθνικού Στρατού στις μάχες κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στον Εμφύλιο.

Σήμερα, δεν έχουμε στη διάθεσή μας ακριβή δεδομένα για τον αριθμό των ανθρώπων που πέρασαν από τη Μακρόνησο. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνουν στη Βουλή το 1950 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Γεώργιος Παπανδρέου, οι κρατούμενοι της περιόδου 1947-1950 φτάνουν τις 40.000, με το «ΚΚΕ και τους ίδιους τους κρατούμενους να αυξάνουν τον αριθμό στους 100.000 για το συνολικό διάστημα λειτουργίας του στρατοπέδου», σημειώνει ο Τάσος Σακελλαρόπουλος.

«Βασικό μοτίβο της καθημερινότητας των ανθρώπων στη Μακρόνησο είναι η στρατιωτικού τύπου ζωή, με μεγάλης έντασης και έκτασης ατομικά και συλλογικά βασανιστήρια, τόσο ψυχολογικά, όσο και σωματικά. Η πιο σκληρή περίοδος για τους κρατούμενους είναι από το 1947 έως την επικράτηση Πλαστήρα στις εκλογές του 1950», αναφέρει ο κ. Σακελλαρόπουλος. Σύμφωνα με την επίσημη προπαγάνδα, στόχος των στρατοπέδων της Μακρονήσου είναι να φέρουν ξανά τα «παραστρατημένα ελληνόπουλα» στον ίσιο δρόμο. Οι απόψεις διίστανται, ως προς τον τρόπο με τον οποίο το κράτος υποτίθεται ότι προσπαθούσε να επιτύχει τον στόχο του. «Το επίσημο κράτος και οι αρχές διοίκησης της Μακρονήσου δεν παραδέχονται ποτέ την άσκηση ψυχολογικής ή σωματικής βίας. Αντίθετα, υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι εκεί μεταστράφηκαν πολιτικά χάρη στην εθνική και ηθική αγωγή που δέχθηκαν. Τα επίσημα περιοδικά που εκδίδουν οι στρατιωτικές ομάδες της Μακρονήσου εκείνη την εποχή καταγράφουν την "εξέλιξη" της συνείδησης του κόσμου με τρόπο προσχηματικό και ερμηνεύουν τη Μακρόνησο με τρόπο ψευδή. Απέναντι στα όσα υποστηρίζει ο κρατικός μηχανισμός, έρχονται οι μαρτυρίες των ανθρώπων που υπέστησαν τη μεγάλη βία. Ξεκινώντας από καψόνια και στερήσεις το 1947, πολύ γρήγορα το στρατόπεδο εξελίσσεται σε ένα σύστημα οργανωμένου βασανισμού, σωματικού και ψυχολογικού. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι ο μηχανισμός καταπίεσης στελεχώνεται, σε μεγάλο βαθμό, από "ανανήψαντες", πρώην κρατούμενους».

«Η ζωή στη Μακρόνησο ήταν σαν αυτήν ενός στρατοπέδου. Οι κρατούμενοι ξυπνούν νωρίς το πρωί, κάνουν την προσευχή τους και ακολουθεί η ανάκρουση του Εθνικού Ύμνου. Μετά, κάνουν εργασίες, έχουν ένα πρόγραμμα ασκήσεων που περιλαμβάνει και την "ηθική διαπαιδαγώγησή" τους. Ο ελεύθερος χρόνος των κρατουμένων είναι ελάχιστος. Όσοι υπογράφουν δήλωση μετανοίας, παρακολουθούν ομιλίες επιστημόνων, ηθοποιών και άλλων προσωπικοτήτων που στοχεύουν στην πολιτική μεταστροφή των κρατουμένων. Όσοι δεν υπογράφουν, μένουν σε μικρά κλουβιά με συρματόπλεγμα».

Εκτός από την καταρράκωση του ηθικού μέσω της βίας, η Μακρόνησος παίζει έναν ακόμη διττό ρόλο. Καταρχάς, ο περιορισμός στο νησί χιλιάδων «υπόπτων» νέων στερεί από τον ΔΣΕ μια μεγάλη δεξαμενή στρατολόγησης. Παράλληλα, η Μακρόνησος επιτελεί κεντρικό ρόλο στην κρατική προπαγάνδα. Το νησί επισκέπτονται το βασιλικό ζεύγος, υπουργοί, ανώτατοι στρατιωτικοί, ιεράρχες, καθηγητές πανεπιστημίου και διανοούμενοι, έλληνες και ξένοι δημοσιογράφοι, πρεσβευτές, οι οποίοι εκδηλώνουν τον ενθουσιασμό τους για το επιτελούμενο έργο. Η Μακρόνησος αναγορεύεται, έτσι, σε εθνικό σύμβολο και πρότυπο για τον αντικομμουνιστικό αγώνα, με διεθνή εμβέλεια.

Η πραγματική εικόνα της Μακρονήσου παραμένει για πολύ καιρό άγνωστη εξαιτίας της λογοκρισίας. Την περίοδο 1948-1949, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ, η Εθνική Αλληλεγγύη και τα έντυπά τους έχουν τεθεί εκτός νόμου. Έτσι, κανείς δεν μιλά για τις συνθήκες διαβίωσης στο νησί. Ο Τύπος βρίθει από εγκωμιαστικές αναφορές στο έργο που επιτελείται στη Μακρόνησο. Οι μόνες πληροφορίες που μιλούν για το κολαστήριο του Μακρονησιού είναι όσες κυκλοφορούν στόμα με στόμα, σχεδόν αποκλειστικά μεταξύ συγγενών των κρατουμένων και αριστερών.

Η σιωπή σπάει τον Μάρτιο του 1950, λίγες μόνο μέρες πριν από τις βουλευτικές εκλογές. Η εφημερίδα Μάχη, με διευθυντή τον Ηλία Τσιριμώκο, ξεκινάει μια μεγάλη εκστρατεία με σειρά δημοσιευμάτων για την κατάργηση του «κολαστηρίου». Πρωτεργάτης είναι ο δικηγόρος Ευάγγελος Μαχαίρας, που υπήρξε πολιτικός κρατούμενος στο Μακρονήσι. Τα δημοσιεύματα, τα οποία στην πορεία θα συγκεντρωθούν υπό τον τίτλο Πίσω από το γαλανόλευκο παραπέτασμα (εκδ. Προσκήνιο), απαρτίζονται, σε μεγάλο μέρος, από επιστολές πρώην ή νυν κρατουμένων, που καταγγέλλουν τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης και τους βασανισμούς που υπέστησαν. Τα δημοσιεύματα θα δημιουργήσουν σάλο. Η Μάχη θα οδηγηθεί στο δικαστήριο, αλλά θα αθωωθεί.

Οι αποκαλύψεις προκαλούν αίσθηση, καθώς ουσιαστικά για πρώτη φορά η ελληνική και διεθνής κοινή γνώμη πληροφορείται τα τεκταινόμενα στη Μακρόνησο. Υπό το κράτος των αντιδράσεων αυτών, μετά τα μέσα τοu 1950 (και ενώ από τις 15 Απριλίου έχει σχηματιστεί η κεντρώα κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα), η Μακρόνησος θα παραμείνει ως στρατόπεδο μόνο για αριστερούς οπλίτες. Η αντίστροφη μέτρηση για το κλείσιμο των στρατοπέδων ξεκινά και τον Φεβρουάριο του 1961 οι τελευταίοι στρατιώτες που φρουρούσαν τις εγκαταστάσεις εγκαταλείπουν τη Μακρόνησο.

Πολιτικοί εξόριστοι στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο (Μίκης θεοδωράκης, Μανώλης Παπουτσάκης, Μανώλης Φουρτούνης), 3/1949, (ΑΣΚΙ/Φωτογραφικό Αρχείο Νίκου Μάργαρη)

Ο τελικός στόχος των στρατοπέδων συγκέντρωσης της Μακρονήσου ήταν η πολιτική εξόντωση των κρατουμένων μέσα από την περιβόητη δήλωση μετανοίας. «Το κράτος ήθελε οι "ύποπτοι" να απομονωθούν από το ευρύτερο κίνημα της αριστεράς, να αλλάξουν την πολιτική τους σκέψη υπό το βάρος της βίας και της απειλής και τελικά να αποκηρύξουν τη δράση τους στην Κατοχή και να υπογράψουν τη δήλωση μετανοίας. Αυτή αναδεικνυόταν στον τοπικό Τύπο, το καφενείο, μέχρι και στην κυριακάτικη λειτουργία της εκκλησίας διαβαζόταν συχνά, ώστε ο κρατούμενος να "ακυρωθεί" πολιτικά και να μην μπορεί να συνεχίσει την πολιτική του δράση, όταν επέστρεφε σπίτι του».

Οι δηλώσεις μετανοίας ήταν ένα από τα προπαγανδιστικά τεχνάσματα του καθεστώτος στα χρόνια του Εμφυλίου. Επαναλάμβαναν με στερεοτυπικό τρόπο τις θέσεις της κυβέρνησης για το Κομμουνιστικό Κόμμα και τον Εμφύλιο πόλεμο. Το Κομμουνιστικό Κόμμα εμφανιζόταν ως ένα προδοτικό κόμμα, το οποίο με δόλια μέσα είχε παραπλανήσει τους ανύποπτους πολίτες να πιστέψουν ότι είχαν αγωνιστεί για την εθνική απελευθέρωση στα χρόνια της Κατοχής. Ο Εμφύλιος Πόλεμος παρουσιαζόταν ως ένα σχέδιο των Ελλήνων κομμουνιστών, οι οποίοι σε συνεργασία με τους κομμουνιστές των άλλων βαλκανικών χωρών απεργάζονταν τον διαμελισμό της χώρας.

Ο αριθμός των ανθρώπων που τελικά υπέγραψαν τη δήλωση μετανοίας παραμένει ταμπού. Σύμφωνα με τον κ. Σακελλαρόπουλο, «η συντριπτική πλειοψηφία των κρατουμένων υπέγραψε δήλωση μετανοίας, μόνο μερικές εκατοντάδες δεν το έκαναν». Αυτό δεν αναιρεί βεβαίως το γεγονός ότι οι δηλώσεις δεν ήταν προϊόν της ελεύθερης βούλησης των κρατούμενων. Η απόσπαση των δηλώσεων γινόταν με τη βία και με απειλές. Οι κρατούμενοι υπέγραφαν άλλες φορές κατά τη διάρκεια βασανιστηρίων, ώστε να σταματήσουν το μαρτύριό τους και άλλες φορές απέναντι στην επικείμενη καταδίκη, ώστε να ελαφρύνουν τη θέση τους. Η διοίκηση μάλιστα των στρατοπέδων φρόντιζε να χρησιμοποιεί τη δήλωση μετάνοιας, για να σπείρει τη διχόνοια στις τάξεις των κρατουμένων, στρέφοντας του «ανανήψαντες» ενάντια στους «αμετανόητους». Αξίζει να σημειώσουμε ότι ενώ η ΕΔΑ δεχόταν τους μετανοούντες, «το ΚΚΕ καταδίκαζε απερίφραστα όσους υπέγραφαν δήλωση μετανοίας, όσοι υπέγραφαν έφεραν στη συνέχεια το στίγμα του "δηλωσία", δηλαδή του προδότη του Κόμματος», σημειώνει ο κ. Σακελλαρόπουλος.

Φαίνεται πως η πρόσφατη ελληνική ιστορία ενδιαφέρει αρκετό κόσμο, μιας που το Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου, «έχει δεχθεί χιλιάδες επισκέψεις από τις πρώτες μέρες λειτουργίας του», λέει ο κ. Σακελλαρόπουλος. Ένας φόρος τιμής για όσους έπραξαν τη γνώμη τους και στους ανθρώπους χαρίστηκαν, πέρα από το μέτρο.

Ο δικτυακός τόπος «Μακρόνησος: Ψηφιακό Μουσείο» είναι συμπαραγωγή των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού. Επισκεφτείτε το Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου εδώ.

Περισσότερα από το VICE

Ο Ακήρυχτος Πόλεμος που Έχει Ξεσπάσει στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς της Αθήνας

Αυτά τα Βίντεο του Αντετοκούνμπο από το All Star Game θα σου Φτιάξουν τη Μέρα

Πήγαμε στο Μεταξουργείο, στο πιο Ροκ Καρναβάλι της Ελλάδας