Ένας Αιώνας από τον Οκτώβρη του '17: Οι Έλληνες που Συμμετείχαν στη Σοβιετική Επανάσταση

«Είδα τον Λένιν. Τον είδα να τρέχει χέρι-χέρι με τη ζωή. Να σπρώχνει κατά τον ανήφορο με τον ώμο την Ιστορία. Τον είδα να λαχανιάζει και να βιάζεται. Γιατί όλα τότε ήταν βιαστικά. Οι ώρες, οι σελίδες, οι στιγμές». Ο Μενέλαος Λουντέμης δεν είναι ο μοναδικός Έλληνας που ερωτεύτηκε την Οκτωβριανή Επανάσταση και τον Λένιν. Πολλοί ακόμη μαγνητίστηκαν από την προοπτική της κόκκινης ουτοπίας. Στη Ρωσία και τις περιοχές που δοκιμάστηκε το σοβιετικό πείραμα, ζούσαν αρκετοί Έλληνες και, αναπόφευκτα, όταν ήρθε η ώρα, διάλεξαν πλευρά.

Έχουν ειπωθεί και γραφτεί πάρα πολλά για τις διώξεις που υπέστησαν οι Έλληνες στη σοβιετική εποχή – κάποια αληθινά, κάποια διαστρεβλωμένα. Η πτυχή, ωστόσο, που παραμένει σε μεγάλο βαθμό αποσιωπημένη στον δημόσιο λόγο, είναι η πραγματικότητα των ανθρώπων που πίστεψαν στην Οκτωβριανή Επανάσταση και συντάχθηκαν ολόψυχα μαζί της.

Από την παγωμένη Μόσχα, μέχρι το λιμάνι της Οδησσού και τις στέπες του Αζερμπαϊτζάν, είχαν εγκατασταθεί ήδη από το 19ο αιώνα αρκετοί Έλληνες. Δεν υπάρχουν ασφαλή στοιχεία για τον πληθυσμό τους: Η απογραφή της Ρωσικής Αυτοκρατορίας του 1897 κατέγραψε 207.536 Έλληνες, ενώ το σοβιετικό Υπουργείο Εξωτερικών, την περίοδο 1925-1926, κάνει λόγο για 300.000 πολίτες ελληνικής καταγωγής. Οι περισσότεροι, όπως προκύπτει από την απογραφή του 1897, προέρχονταν από φτωχά λαϊκά στρώματα, το 70,8% ήταν αγρότες και το 29,1% απασχολούνταν στη βιοτεχνία και το μικρεμπόριο. Μόλις 5.000 ήταν έμποροι. Η ταξική τους θέση σε μεγάλο βαθμό καθόρισε και τη στάση τους απέναντι στην Οκτωβριανή Επανάσταση, με αρκετούς να τάσσονται υπέρ της και να την υπερασπίζονται με το όπλο στα χέρια, στα χρόνια του εμφυλίου που ακολούθησαν και των ξένων επεμβάσεων.

Η περίπτωση του Ωρίωνα Αλεξάκη είναι από τις πιο χαρακτηριστικές. Γεννήθηκε στην Μπαλακλάβα το 1899 και μυήθηκε από μικρός στον αντιτσαρικό αγώνα. Όταν ξέσπασε η Οκτωβριανή Επανάσταση στην Αγία Πετρούπολη, ο ίδιος βρισκόταν στο Κίεβο ως φοιτητής Νομικής και έσπευσε ως μέλος της Κόκκινης Φρουράς να βοηθήσει τους επαναστατημένους εργάτες στο Αρσενάλ, το μεγαλύτερο εργοστάσιο της πόλης. Σ' εκείνη τη μάχη τραυματίστηκε, αλλά επανήλθε γρήγορα στον αγώνα. Όταν στις 14 Μαρτίου του 1918 συνήλθε στη Μόσχα το 4ο Έκτακτο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, ο Αλεξάκης ήταν ο νεότερος αντιπρόσωπος. Τον Απρίλιο του 1919, έγινε επίτροπος του 1ου Τμήματος του Κόκκινου Στρατού και συμμετείχε στην απελευθέρωση της Σεβαστούπολης από τα στρατεύματα της Αντάντ. Τον Οκτώβρη του 1920, έρχονταν ως εκπρόσωπος της Κομιντέρν στην Ελλάδα, μαζί με τον Δημοσθένη Λιγδόπουλο. Σάλπαραν από την Οδησσό μ' ένα μικρό τούρκικο σκάφος, αλλά κατά τη διάρκεια του ταξιδιού δολοφονήθηκαν και οι δυο από το πλήρωμα.

Ο Ηρακλής Μεταξάς ήταν ήδη από το 1913 μέλος του κόμματος των Μπολσεβίκων. Γεννημένος το 1889 στο Βατούμ της Αζαρίας, ο Μεταξάς συμμετέχει την άνοιξη του 1906 στο μαθητικό συλλαλητήριο κατά το οποίο το πλήθος γκρεμίζει το πορτρέτο του αυτοκράτορα Νικόλαου Β'. Για ν' αποφύγει τη σύλληψη, εγκαταλείπει την οικογένειά του και διαφεύγει στην Οδησσό. Εκεί, έρχεται σε επαφή με μαρξιστικούς κύκλους και οργανώνεται. Ο Μεταξάς συμμετέχει στις πολεμικές επιχειρήσεις του Κόκκινου Στρατού για την υπεράσπιση της πόλης, αλλά στις 4 Αυγούστου του 1918 οι Βρετανοί την καταλαμβάνουν. Συλλαμβάνουν και τους 26 Επιτρόπους, που αποτελούνταν από επτά διαφορετικές εθνότητες. Οι ομοεθνείς του Μεταξά κινητοποιούνται για την απελευθέρωσή του, αλλά ο ίδιος αρνείται μια ειδική μεταχείριση. «Δεν είμαι Έλληνας. Είμαι διεθνιστής. Μαζί με τους φίλους, πρέπει να συνεχίσω τον αγώνα μου. Κανείς και ποτέ δεν μπορεί να με χωρίσει από τον αγώνα για τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης», τόνισε. Οδηγούνται νύχτα σε μια ερημική τοποθεσία, μεταξύ των σταθμών Περεβάλ και Άκσα-Κουίμα του σιδηρόδρομου και εκτελούνται. Το μνημείο ταφής και μνήμης των 26 Επιτρόπων κατεδαφίστηκε τον Ιανουάριο του 2009 και οι ενταφιασμένοι, που στη σύντομη ζωή τους αποποιήθηκαν εθνοτικές και θρησκευτικές διακρίσεις, εκταφιάστηκαν και μεταφέρθηκαν σε ξεχωριστά (μουσουλμανικά, χριστιανικά, εβραϊκά) νεκροταφεία.

Ο μπολσεβίκικος πυρήνας της Τσάλκας, αποτελούνταν κυρίως από Έλληνες. Στην Κριμαία, οι βαρκάρηδες και οι ψαράδες, που ήταν κατά βάση Έλληνες, εξεγέρθηκαν ενάντια στους πλούσιους Έλληνες της περιοχής. Ο Στρατηγός του Κόκκινου Στρατού Dybenko ισχυριζόταν ότι οι Έλληνες της Μαριούπολης αποτελούσαν την καλύτερη μονάδα του στρατού του, η Παρασκευή Γεωργαλή που είχε πάρει μέρος και στην Επανάσταση του 1905, συμμετείχε τον Οκτώβρη του 1920 ως αντιπρόσωπος στην πρώτη συνδιάσκεψη εργατριών και αγροτισσών του κυβερνείου της Οδησσού, ο Βλαδίμηρος Τριανταφύλλοφ έφτασε μέχρι τον βαθμό του αναπληρωτή επιτελάρχη στον Κόκκινο Στρατό και όταν πέθανε αναπάντεχα το 1931, ενταφιάστηκε στα τείχη του Κρεμλίνου.

[VICE Video] Οι Επαγγελματίες Υγείας στην Ελλάδα Βρίσκονται στα Όρια της Εξάντλησης

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.

Το ρήγμα που είχε δημιουργηθεί αποτυπώθηκε πολύ ανάγλυφα στο ελληνικό εκστρατευτικό σώμα που συνέδραμε τις επιχειρήσεις των ξένων δυνάμεων στην Ουκρανία. Το 1919, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με προτροπή των Γάλλων, στέλνει 23.000 στρατιώτες στην Κριμαία, για να συμμετάσχουν στον πόλεμο κατά της κυβέρνησης των Μπολσεβίκων. Αυτή η εκστρατεία στέφθηκε με απόλυτη αποτυχία: Τόσο στο ελληνικό στράτευμα, όσο και σε άλλα στρατεύματα, με προεξάρχον το γαλλικό, αναπτύχθηκε ένας έντονος σκεπτικισμός μεταξύ των φαντάρων για το σκοπό της αποστολής τους εκεί. Ο Κώστας Αυγητίδης, στη μελέτη του για τον ρόλο της Ελλάδας στη στρατιωτική επέμβαση εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, αναφέρει κρούσματα άρνησης εκτέλεσης διαταγών, μέχρι και αυτομολήσεων. Ενδεικτική ήταν η περίπτωση ενός υπαξιωματικού του 9ου λόχου με το επώνυμο Παπαδόπουλος, ο οποίος αυτομόλησε μαζί με 70 στρατιώτες και εντάχθηκαν στον Κόκκινο Στρατό.

Οι Έλληνες κομμουνιστές της Οδησσού, μοίραζαν προκηρύξεις γραμμένες στα ελληνικά στους Έλληνες στρατιώτες. «Σύντροφοι, σας είπαν ότι σας προσκαλεί ο ρώσικος λαός να τον σώσετε από τους ληστές και κακούργους μπολσεβίκους. Τώρα, ξέρετε ότι όλα αυτά είναι ψεύδη. Ας φανούμε άξιοι της τιμής μας και του ένδοξου παρελθόντος μας, ας αδερφωθούμε με τον στρατό της κομμουνιστικής Ρωσίας», ανέφερε μια από αυτές που διασώζονται. Δεν είναι σαφές σε πιο βαθμό επηρεάστηκε το φρόνημα των στρατιωτών. Στον συγκεντρωτικό πίνακα της εκστρατεία αναφέρονται πάντως 241 εξαφανισθέντες. Η επίδραση που είχε αυτή η δυσάρεστη εμπειρία στο ελληνικό στράτευμα καταγράφηκε μακροπρόθεσμα και στο γεγονός ότι ορισμένοι μετεξελίχθηκαν στη συνέχεια σε στελέχη του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), με πιο τρανταχτό όνομα αυτό του μετέπειτα Στρατιωτικού Αρχηγού του ΕΛΑΣ, Στέφανου Σαράφη.

Μετά την Επανάσταση, ενθαρρύνεται η σύσταση των ελληνικών συλλόγων, ιδρύεται το Ελληνικό Τυπογραφείο, μεταφράζονται πολλά έργα της κλασσικής και νεότερης ελληνικής φιλολογίας και εκδίδονται αρκετές ελληνόφωνες εφημερίδες. Η πρώτη ελληνόφωνη εφημερίδα που εκδόθηκε ήταν η Χαραυγή στο Βατούμ, το 1917, το 1920 βγήκε στο Νοβοροσίσκ ο Σπάρτακος και το 1921 εκδόθηκε η εφημερίδα Κομμουνιστής, αρχικά στο Βατούμ και στη συνέχεια, με τον ίδιο τίτλο, στο Ροστόφ. Πολλοί Έλληνες αναδείχθηκαν σε στελέχη του τομέα διακίνησης επαναστατικών ιδεών. Η δασκάλα Μαρία Βαλλιανού, για παράδειγμα, ήταν επικεφαλής του Τμήματος Λαϊκής Παιδείας της Σταυρούπολης. Αρκετοί εντάχθηκαν στις δομές του μπολσεβίκικου κόμματος και στα τοπικά σοβιέτ. Το 1927, μόνο στη Μαριούπολη, το Κόμμα των Μπολσεβίκων απαριθμούσε 680 Έλληνες. Στις 10-15 Μαΐου του 1921, οργανώθηκε στο Νοβοροσίσκ το 1ο Συνέδριο των Ελλήνων Εργατών της Ρωσίας, με τη συμμετοχή 236 αντιπροσώπων 57.000 εργαζομένων του Κουμπάν και της Μαύρης Θάλασσας. Η πολιτισμική άνοιξη των εθνοτήτων της Ρωσίας αποκρυσταλλώθηκε στην τοποθέτηση του Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος επισκέφτηκε μερικές φορές τη Ρωσία στο διάστημα 1925-1930, την πρώτη φορά μάλιστα ως απεσταλμένος του Ελευθέριου Βενιζέλου, με σκοπό να αποτραβήξει τους Έλληνες της Γεωργίας από την επιρροή του σοσιαλισμού. Τελικά, σαγηνεύτηκε ο ίδιος από την κατάσταση, διατηρώντας πάντα την κριτική του διαύγεια: «Η εργασία που γίνεται τώρα στη Ρωσία, για να ξυπνήσει ο άνθρωπος, είναι καταπληκτική. Οι εχθροί την παραγνωρίζουν και τη γελοιοποιούν, οι τυφλωμένοι φίλοι υπερβάλλουν. Και οι δύο έχουν άδικο. Η εργασία που γίνεται για τις εθνότητες είναι πολύ σημαντική, μα δύσκολη. Δεν έδωσε ακόμη όλους τους καρπούς της, αλλά θα τους δώσει», υποστήριζε.

Η διαδικασία αυτή ανακόπηκε κάπως απότομα στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '30. Τότε ήταν που στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης φώλιασε η καχυποψία απέναντι στις εθνότητες και περιορίστηκαν κάπως τα περιθώρια ελευθερίας τους. Ωστόσο, οι ελληνικοί πληθυσμοί που δεν μπήκαν στο ραντάρ των Αρχών, συνέχισαν να συνδράμουν τις προσπάθειες ανάπτυξης της ευάλωτης ακόμη δημοκρατίας. Διακρίθηκαν στον τομέα της κολεκτιβοποίησης με θρυλική μορφή την Πάσα Αγγελίνα, η οποία γεννήθηκε το 1912 σ' ένα μικρό χωριό στο Ντόνετσκ της Ουκρανίας. Ήταν εργάτρια γης από την ηλικία των οκτώ ετών και σύντομα οργανώθηκε στην Κομμουνιστική Νεολαία. Έγινε γνωστή ως η πρώτη γυναίκα που οδήγησε τρακτέρ το 1929 και οργανώτρια γυναικείων ομάδων οδηγών στα μετέπειτα χρόνια. «Για μένα, όπως και για σύσσωμο τον σοβιετικό λαό, η λέξη "τρακτέρ" δεν σήμαινε απλά και μόνο μια μηχανή έλξης με κινητήρα εσωτερικής καύσης, αλλά κάτι πολύ περισσότερο. Το τρακτέρ μας βοήθησε να αλλάξουμε όλη τη ζωή στην ύπαιθρο. Εξάλειψε τα όρια των στενών λωρίδων γης που ήταν σαν ουλές στο ζωντανό σώμα της υπαίθρου, έφερε εκατομμύρια αγρότες στον συλλογικό τρόπο ζωής», έγραφε. Η γυναικεία ομάδα που έφτιαξε κατάφερε να εκπληρώσει τους στόχους παραγωγής κατά 129%. Εκλέχτηκε πρώτη φορά βουλευτής του Ανώτατου Σοβιέτ το 1937 και έγινε η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής της Σοβιετικής Ένωσης σε μια εποχή που οι γυναίκες στην Ελλάδα δεν είχαν καν το δικαίωμα ψήφου. Τιμήθηκε δύο φορές με τον τίτλο του «Ήρωα της Σοσιαλιστικής Εργασίας» και τρεις φορές με το παράσημο Λένιν.

Η επόμενη κρίσιμη καμπή στην ιστορία των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης ήταν στο κέλευσμα κινδύνου που σηματοδότησε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Η απειλή του ναζισμού που έφτασε στα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης συσπείρωσε αρκετούς πολίτες ελληνικής καταγωγής που συντάχθηκαν με τον σοβιετικό λαό στην επίτευξη της μεγάλης αντιφασιστικής νίκης. Οι Έλληνες που είχαν σοβιετική υπηκοότητα κατατάχθηκαν στον Κόκκινο Στρατό, ενώ όσοι διατηρούσαν ελληνική υπηκοότητα εντάχθηκαν στο παρτιζάνικο κίνημα και στις διαδικασίες υποστήριξης των μαχητών. Ανάμεσα σ' αυτούς που διακρίθηκαν στα πεδία των μαχών, υπήρξαν εννέα Έλληνες που τους απονεμήθηκε η ανώτατη τιμή του «Ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης».

Ο Θεόδωρος Κοτάνοφ, από την Τσάλκα της Γεωργίας, ήταν διοικητής του 384ου Τάγματος Πεζοναυτών της Μαύρης Θάλασσας. Το τάγμα τους έπιασε πάνω από 1.000 Γερμανούς στρατιώτες αιχμάλωτους στην περιοχή Ζεμπριγιάνα. Ο ίδιος συμμετείχε στην απελευθέρωση της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας. Στη συνέχεια, δίδαξε στην Ακαδημία του Πολεμικού Ναυτικού. Ο Ηλίας Μουρζάς, από το Ντόνετσκ της Ουκρανίας, ήταν διοικητής του 269ου Συντάγματος Πεζικού και οργάνωσε με επιτυχία τη διάβαση του Κόκκινου Στρατού στον ποταμό Όντερ, ενώ έφτασε μαχόμενος μέχρι τη Γερμανία. Ένας ανδριάντας στον συνοικισμό του αεροδρομίου του Όρεμπουργκ, δρόμοι στη Μαριούπολη, ακόμη και ένας κρατήρας στην αθέατη πλευρά της Σελήνης, φέρουν το όνομα του Γρηγόρη Μπαχτσιβαντζή.

Όταν τα ναζιστικά στρατεύματα έφτασαν στη Μόσχα ο Μπαχτσιβαντζής εντάχθηκε στο τμήμα καταδιωκτικών αεροπλάνων. Συμμετείχε σε 65 αερομαχίες, καταρρίπτοντας 10 εχθρικά αεροσκάφη. Ήταν ο πρώτος που πιλοτάρισε αεροσκάφος με αεριωθούμενο κινητήρα στη Σοβιετική Ένωση, όμως μία από τις δοκιμές του υπήρξε μοιραία. Ο Γιούρι Γκαγκάριν αναγνώρισε ότι χάρη στις δοκιμές του στρώθηκε ο δρόμος για την πρώτη πτήση του ανθρώπου στο διάστημα. Ο Ηλίας Ταχτάροφ, παλιότερα πρόεδρος του κοχλόζ στο Κρασνοντάρ, διακρίθηκε στις μάχες της 9ης Απριλίου του 1944, όταν διάβηκε πρώτος τη λίμνη Αϊγκούλ, καταλαμβάνοντας θέσεις του εχθρού. Ο Κωνσταντίνος Ταλάχ που συμμετείχε στην απελευθέρωση της Κριμαίας και έπεσε μαχόμενος στις 20 Οκτωβρίου το 1944. Ο Κωνσταντίνος Χάτζεφ που μπήκε πρώτος με τον λόχο του στο βόρειο τμήμα της Σεβαστούπολης και ύψωσε την κόκκινη σημαία στο κτίριο της Ναυτιλιακής Σχολής. Ο ανιχνευτής Βασίλης Φησατίδης που είχε επικηρυχτεί από τους Γερμανούς με 25.000 μάρκα νεκρός και 50.000 μάρκα ζωντανός. Ο Βλαδίμηρος Κοκκινάκης, πιλότων δοκιμών της Σοβιετικής Ένωσης που πέτυχε 22 παγκόσμια ρεκόρ και στη συνέχεια υπηρέτησε ως πρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Αεροναυτικής.

Αυτές είναι κάποιες από τις ένδοξες ή ρομαντικές στιγμές του ελληνισμού της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αυτές τις επτά δεκαετίες υπήρχαν και άσχημες στιγμές. Η σημερινή προσπάθεια, να εξουδετερωθεί το όραμα των ανθρώπων για κοινωνική ισότητα, να συγκαλυφθεί κάθε θετική συνεισφορά της Σοβιετικής Ένωσης στην ανθρωπότητα, να εξισωθεί το σοβιετικό πείραμα με το ναζισμό και να παρουσιαστεί η ιστορία των Ελλήνων εκεί ως μια συλλογική θυματοποίηση, δεν βοηθά την ιστορική αλήθεια. Και κυρίως, δεν βοηθά το μέλλον.

Περισσότερα από το VICE

Ο Brian Molko Κατουρούσε το Δάχτυλό του Πριν από τις Συναντήσεις με Fans

Η Μαριλένα Είναι Bodybuilder και Έχει Κλάψει για Ένα Πιάτο Φαΐ

Τα Εξάρχεια Έχουν Λόξιγκα