Το Νόημα Πίσω από το «Ταξίδι στη Χώρα των Θαυμάτων»

Kάπου στο Tumblr υπάρχει μια φράση που λέει: «Οι ταινίες της Disney αγγίζουν την καρδιά, όμως οι ταινίες του Studio Ghibli αγγίζουν την ψυχή». Όσο συναισθηματικό κι αν είναι αυτό, είναι επίσης εύστοχο. Σίγουρα αποτελεί έναν από τους λόγους που οι φαν των anime σε όλο τον κόσμο διαβεβαιώνουν ότι το Ταξίδι στη Χώρα των Θαυμάτων, του Hayao Miyazaki είναι η καλύτερη ταινία κινουμένων σχεδίων όλων των εποχών. Το Sen to Chihiro no Kamikakushi –το οποίο μεταφράζεται ως «Η Εξαφάνιση της Sen και της Chihiro»– παραμένει αξεπέραστο από τους αντιπάλους, επειδή παντρεύει το πνευματικό με το ρεαλιστικό, το φανταστικό και το ανθρώπινο. Ο Miyazaki ήταν μετρ στο να εξισορροπεί αυτά τα στοιχεία και από τότε που αποσύρθηκε εξακολουθούμε να βλέπουμε το Ταξίδι στη Χώρα των Θαυμάτων ως την ταινία που ήταν το αριστούργημα της ζωής του.

Σε πρώτο επίπεδο, η ταινία ακολουθεί ένα μικρό κορίτσι, την Chihiro, στο ταξίδι της για να ελευθερώσει τους γονείς της. Πρέπει να βρει τον δρόμο μέσα στον πνευματικό κόσμο στον οποίο παγιδεύεται δουλεύοντας σε μια επιχείρηση λουτρών, ιδιοκτήτρια της οποίας είναι η Yu-baaba. Ο Miyazaki είπε ότι αποφάσισε να βασίσει τον χαρακτήρα της Chihiro στη δεκάχρονη κόρη της φίλης και συνεργάτιδάς του στην παραγωγή Seiji Okuda, η οποία έμενε μαζί του κάθε καλοκαίρι. Αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που η ταινία έχει τόσο μεγάλη απήχηση σε όλες τις ηλικίες και που η Chihiro δείχνει τόσο πραγματική. Πόσο συχνά μπορούμε να πούμε ότι μια ταινία φτιάχτηκε για μικρά κορίτσια και όχι για τα χρήματα του mainstream κοινού;

Πολλοί άντρες κριτικοί περιέγραψαν την Chihiro ως ένα «γκρινιάρικο» και «κακομαθημένο» κορίτσι και εξακολουθούν να τη χαρακτηρίζουν έτσι. Η συγκεκριμένη κριτική δεν είναι καθόλου δίκαιη, ούτε και ακριβής. Όταν πρωτοσυναντάμε την Chihiro, εκείνη βρίσκεται μακριά από το σπίτι της και όλα όσα της είναι οικεία και ζει σε μια νέα πόλη. To μόνο που της έχει μείνει για να θυμάται τους φίλους της είναι μια ανθοδέσμη. «Μια φορά πήρα κι εγώ λουλούδια και ήταν αποχαιρετιστήριο δώρο. Πόσο θλιβερό», λέει, μόνο για να της θυμίσουν λίγο αργότερα η μαμά και ο μπαμπάς της ότι της είχαν πάρει κι εκείνοι λουλούδια στα γενέθλιά της. Εκείνη κάνει πως δεν καταλαβαίνει, και είναι λογικό. Λίγα δεκάχρονα θα συμπεριφέρονταν τόσο καλά, δεδομένης της όλης αναταραχής. Όταν η οικογένεια βγαίνει από το αυτοκίνητο, μαγεμένη από το δρομάκι προς το εγκαταλελειμμένο θεματικό πάρκο το οποίο σύντομα θα τους παγιδεύσει, η Chihiro «κλαψουρίζει» γιατί το ένστικτό της είναι σωστό. Ακολουθεί τους γονείς της, ανησυχώντας για τα φαγητά που αχνίζουν χωρίς να υπάρχει κάποιος πωλητής, και τους προειδοποιεί ότι δεν θα έπρεπε να βρίσκονται εκεί. Οι κριτικοί θα δουν ότι σε όλη την υπόλοιπη ταινία η Chihiro δουλεύει σκληρά όχι μόνο λόγω της άγνοιάς τους, αλλά και γιατί δεν έδωσαν σημασία στη φωνή ενός μικρού κοριτσιού.

Αυτό που κάνει την ιστορία της να ξεχωρίζει είναι ότι η Chihiro δεν αναγκάζεται να θριαμβεύσει απέναντι στο κακό και να μεταμορφωθεί από ένα «γκρινιάρικο» πλάσμα σε καλό κορίτσι. Η ταινία πραγματεύεται κάτι πολύ καλύτερο˙ έχει να κάνει με την πραγματική εξέλιξη ενός ανθρώπου. Ο Miyazaki την παρουσιάζει να αναγκάζει τον εαυτό της να προσαρμοστεί στο περιβάλλον, έτοιμη να αναλάβει τα καθήκοντά της και να ξεπεράσει τις δυσκολίες όσο καλύτερα μπορεί. Της είναι δύσκολο να ανέβει τα σκαλιά για να φτάσει στον υπεύθυνο της θέρμανσης του νερού, Kamaji, όμως τελικά τα καταφέρνει. Ο Kamaji την αγνοεί διαρκώς, αλλά εκείνη ξέρει ότι πρέπει να βρει δουλειά στα λουτρά για να επιβιώσει σ' αυτό τον νέο κόσμο πνευμάτων, κι έτσι δεν σταματά μέχρι να τη βοηθήσει. Ο προσεκτικός τρόπος σκέψης της και η αποφασιστικότητά της την ανταμείβουν σύντομα, όταν συνειδητοποιεί ότι ένα βρομερό πνεύμα ήταν στην πραγματικότητα το πνεύμα ενός μολυσμένου ποταμού που ήθελε να απελευθερωθεί από όλα τα σκουπίδια που το περιέβαλλαν. Το γεγονός ότι η ταινία γυρίστηκε χωρίς σενάριο ενισχύει ακόμα περισσότερο τη φυσική εξέλιξη της Chihiro. «Δεν έχω μια ολοκληρωμένη και έτοιμη ιστορία όταν ξεκινάμε να δουλεύουμε σε μια ταινία», είπε κάποτε ο Miyazaki στο Midnight Eye. «Δεν φτιάχνω εγώ την ταινία. Η ταινία δημιουργείται από μόνη της και δεν μπορώ παρά να την ακολουθήσω». Αντ' αυτού, όλη η ομάδα πρέπει να ζήσει την πραγματικότητα του χαρακτήρα βήμα-βήμα και μπορείς να νιώσεις αυτήν τη διαισθητική προσέγγιση.

Εν μέσω της αφηγηματικής ροής, ο φακός συλλαμβάνει μερικά από τα ομορφότερα στιγμιότυπα του σύγχρονου κινηματογράφου – πόσο μάλλον των σύγχρονων κινουμένων σχεδίων. Όπως επεσήμανε ο κριτικός Roger Ebert στην κριτική που έκανε στην ταινία, κάθε καρέ έχει φτιαχτεί με απίστευτη «γενναιοδωρία και αγάπη». Δεκάδες διαφορετικά πλάσματα έχουν δημιουργηθεί για την κάθε στιγμή. Ακόμα και η παραμικρή λεπτομέρεια στο background είναι σχεδιασμένη στο χέρι, ενώ οποιοσδήποτε άλλος θα τις είχε παρακάμψει. Είναι πολύ σημαντικό ότι έχουμε τον χρόνο να αναπνεύσουμε και να ζήσουμε στον κόσμο του Miyazaki. Ο ίδιος είπε ότι οι σκηνές στις οποίες δεν γίνεται τίποτα ονομάζονται «ma», ή αλλιώς κενό. «Οι άνθρωποι που φτιάχνουν ταινίες φοβούνται τη σιωπή και θέλουν να την επενδύσουν», είπε. «Φοβούνται ότι το κοινό θα βαρεθεί. Μόνο και μόνο, όμως, επειδή υπάρχει 80 τοις εκατό δράση σε μια ταινία, δεν σημαίνει ότι θα κερδίσεις τη συγκέντρωση των παιδιών. Αυτό που έχει πραγματικά σημασία είναι το συναίσθημα που επικρατεί – δεν πρέπει ποτέ να βάζεις στην άκρη το συναίσθημα». Παραδόξως, αυτές οι «ma» στιγμές είναι που έγιναν εμβληματικές στην ταινία μέσα στα χρόνια: όταν η Chihiro στέκεται στο μπαλκόνι έξω από την κρεβατοκάμαρα και κοιτάζει στη θάλασσα, χαμένη, ή όταν η Chihiro και οι φίλοι της, o No-Face, o Boh και η Yu-Bird, κάθονται με απλανές βλέμμα στο τρένο.

Αυτή η ομορφιά είναι καθολική, όμως φυσικά υπάρχουν κάποιες διακριτικές λεπτομέρειες που χάνονται στη μετάφραση. Πολλοί χρήστες της ιαπωνικής γλώσσας έχουν επισημάνει ότι υπάρχουν οπτικές ενδείξεις στην ταινία που δεν γίνονται κατανοητές από όσους δεν μιλούν ιαπωνικά. Όταν οι πρωταγωνιστές πλησιάζουν το καταραμένο πάρκο με την αγορά στην αρχή της ταινίας, σε ένα καρέ βλέπουμε τον ιαπωνικό χαρακτήρα-κάντζι狗, που σημαίνει σκυλί, ο οποίος, όμως, παραπέμπει και στο ομόηχο «kuniku», το οποίο κυριολεκτικά σημαίνει πικρό κρέας και σηματοδοτεί κάτι που απαιτεί προσωπική θυσία. Ένας άλλος χαρακτήρας που σημαίνει «κόκαλο» μοιάζει να κάνει μια αναφορά στην ιδιωματική φράση «hone-nashi», που σημαίνει «κάποιος που στερείται ηθικού σθένους». Όταν ο πατέρας βαδίζει λαίμαργα κάτω από μια αψίδα, ένας Ιάπωνας θεατής θα πρόσεχε ότι κάποιοι από τους χαρακτήρες είναι γραμμένοι ανάποδα, κάτι που επιβεβαιώνει την ανησυχία της Chihiro. Μερικοί θεατές έχουν τονίσει την επανάληψη των χαρακτήρων «yu» και «me» στην ταινία, καθώς η λέξη «yume» σημαίνει όνειρο στα ιαπωνικά.

Τα ονόματα από μόνα τους λειτουργούν ως σημαντικό στοιχείο της ταυτότητας σε όλη την ταινία. Το όνομα της Chihiro σημαίνει στην κυριολεξία «χίλια», αλλά και «κάνω ερωτήσεις» και «ψάχνω/αναζητώ». Όταν η Yu-baaba δανείζεται ένα χαρακτήρα από το όνομα της Chihiro για να αλλάξει βάναυσα το όνομά της και να τη βάλει να υπογράψει το συμβόλαιο που δηλώνει ότι το κορίτσι της ανήκει, το νέο όνομα της Chihiro, Sen, σημαίνει απλώς «χίλια». Της στερεί τις υπόλοιπες σημασίες κι έτσι η Chihiro είναι μεν ο εαυτός της, αλλά ένα μεγάλο κομμάτι του απουσιάζει. Και τα υπόλοιπα ονόματα των χαρακτήρων έχουν συνεκδοχικές έννοιες. Boh σημαίνει «μικρό αγόρι» ή «γιος», Kamaji σημαίνει «γέρος θερμαντήρας νερού», Yu-baaba σημαίνει «λουτρά», «γριά γυναίκα» ή «μάγισσα» και Zeniiba σημαίνει «μάγισσα των χρημάτων».

Όπως με κάθε ταινία που αποκτά φανατικό κοινό, μπορεί κανείς να μπλεχτεί σε ένα λαβύρινθο με θεωρίες για το Ταξίδι στη Χώρα των Θαυμάτων. Κάποιος ισχυρίζεται ότι όλη η ταινία είναι μια αλληγορία για την παιδική πορνεία, προσδίδοντας στα λουτρά σκοτεινά υπονοούμενα. Ο Miyazaki κάποτε είχε πράγματι πει ότι η ιαπωνική κοινωνία είχε μετατραπεί σε βιομηχανία του σεξ. Μια άλλη ανάγνωση είναι ότι ο κόσμος των πνευμάτων αντιπροσωπεύει την παλιά Ιαπωνία˙ μια Ιαπωνία που αγκομαχάει πλάι στη νέα, τον «πραγματικό» δηλαδή κόσμο της Chihiro και της οικογένειάς της. Σε αυτή την περίπτωση, το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας είναι ότι, όπως και η Chihiro, η Ιαπωνία πρέπει να μάθει ότι μπορεί να συνυπάρξει ο κόσμος του παρελθόντος με εκείνον του παρόντος, όμως θα πρέπει να υπάρξει προσαρμογή και αλλαγή. Κάποιοι διακρίνουν τις αντίθετες δυνάμεις του καπιταλισμού και της πνευματικότητας στην ταινία. Η Chihiro μετακομίζει σε άλλη πόλη γιατί ο πατέρας της βρήκε καινούργια δουλειά. Όταν πλησιάζουν το θεματικό πάρκο, ο μπαμπάς της σχολιάζει ότι επρόκειτο να έβαζαν ένα ποτάμι εκεί, όμως τελικά δεν το έκαναν – αντ' αυτού επένδυσαν σε ένα αποτυχημένο εγχείρημα με την ελπίδα να τους επιφέρει χρήματα. Τις προάλλες κάποιος ρώτησε με ένα tweet το Studio Ghibli ποιος ήταν ο συσχετισμός ανάμεσα στους γονείς της Chihiro και τα γουρούνια στα οποία μεταμορφώθηκαν. Απάντησαν ότι η μεταμόρφωση αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι μετατράπηκαν σε γουρούνια στα χρόνια της οικονομικής φούσκας της Ιαπωνίας τη δεκαετία του 1980, τα οποία ακολούθησε το κραχ του 1991. Είπαν πως όταν κάποιος γίνεται γουρούνι, αποκτά σταδιακά «το σώμα και την ψυχή ενός γουρουνιού», το οποίο δεν είναι κάτι που «ισχύει μόνο στον κόσμο του φανταστικού».

Αυτό που μπορεί να κρατήσει κανείς από το Ταξίδι στη Χώρα των Θαυμάτων, ανεξάρτητα από την ηλικία του, είναι η σημασία της ισορροπίας. Δεν υπάρχει κάποιος κακός χαρακτήρας, παρόλο που υπάρχουν δόλια κίνητρα. Όλοι έχουν και μια καλή πλευρά ή την προοπτική να γίνουν καλοί – ακόμα και η Yu-baaba, όπως απεικονίζεται μέσω της δίδυμης αδερφής της. Το τέρας της λάσπης δεν είναι τελικά κακό, αλλά ένα kama no kami: ένας θεός του ποταμού. Το αντίθετο της ισορροπίας είναι η υπερβολή και, όπως αποδεικνύεται με τους γονείς που καταβροχθίζουν τα πάντα ώσπου γίνονται γουρούνια και με την απληστία και τον πλούτο που επιδεικνύεται στα λουτρά, τίποτα καλό δεν μπορεί να προκύψει από αυτή.

Αυτά τα ευαίσθητα, πνευματικά και συναισθηματικά μηνύματα που περνάει το Ταξίδι στη Χώρα των Θαυμάτων το έκαναν την ταινία με τις υψηλότερες εισπράξεις στην ιστορία της Ιαπωνίας. Κέρδισε βραβεία σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου ενός Όσκαρ – μια εκδήλωση στην οποία ο Miyazaki αρνήθηκε ευγενικά να συμμετάσχει γιατί ήταν ενάντια στη συμμετοχή της Αμερικής στον πόλεμο του Ιράκ. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή η ταινία μύησε χιλιάδες ανθρώπους στις ταινίες του Studio Ghibli, οι οποίοι μπορεί να μην είχαν ανακαλύψει αυτό τον οίκο του animation σε διαφορετική περίπτωση. Είναι μια σπάνια ταινία που θα μείνει σε όλους τους νέους φαν και την οποία θα δείχνουν στα παιδιά και τα εγγόνια τους. Τελικά το Ταξίδι στη Χώρα των Θαυμάτων έδειξε πόσο εξαιρετικά, ζεστά και σοβαρά μπορούν να είναι τα κινούμενα σχέδια. Δίνει μαθήματα που η Pixar, η Disney και άλλοι mainstream δημιουργοί κινουμένων σχεδίων δεν έχουν καταφέρει να πραγματώσουν, δεκαπέντε χρόνια μετά.

Περισσότερα από το VICE

Τότε που ένας Τύπος Κέρδισε στο «Ποιος Θέλει να Γίνει Εκατομμυριούχος» Κλέβοντας με Άθλιο Τρόπο

Πορνοστάρ μάς Περιγράφουν το πιο Περίεργο Πράγμα που τους Έχουν Ζητήσει να Κάνουν σε Σκηνή

Τι να Κάνεις αν Σκάσει η Αστυνομία στο Ελεύθερο Κάμπινγκ