Είναι η «Οδύσσεια» Σεξιστική;

Κάθε μέρα το VICE Greece παρουσιάζει αποσπάσματα βιβλίων που σχετίζονται με το γυναικείο ζήτημα. Το παρακάτω απόσπασμα είναι από το βιβλίο «Γυναίκες και Εξουσία» της Mary Beard, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Θέλω να αρχίσω σχεδόν από τις απαρχές της δυτικής κουλτούρας, από το πρώτο καταγεγραμμένο παράδειγμα ενός άντρα που λέει σε μια γυναίκα να «σωπάσει»· που της λέει ότι η φωνή της δεν μπορεί να ακουστεί δημοσίως. Και αναφέρομαι σε μια στιγμή που απαθανατίστηκε στην Οδύσσεια του Ομήρου, πριν από 3.000 χρόνια σχεδόν. Σκεφτόμαστε σήμερα την Οδύσσεια ως την επική ιστορία του Οδυσσέα, των περιπετειών και των δοκιμασιών του κατά την επιστροφή του στην πατρίδα μετά τον Τρωικό Πόλεμο – ενώ επί δεκαετίες η σύζυγός του η Πηνελόπη τον περίμενε, πιστή στον γάμο τους, αποκρούοντας τους μνηστήρες που την πίεζαν επιδιώκοντας να την παντρευτούν. Όμως η Οδύσσεια είναι παράλληλα η ιστορία του Τηλέμαχου, του γιου του Οδυσσέα και της Πηνελόπης. Είναι η ιστορία της ενηλικίωσής του – γιατί, καθώς το ποίημα εξελίσσεται, τον παρακολουθούμε να ωριμάζει και από παιδί να γίνεται άντρας. Αυτή η διαδικασία αρχίζει στην πρώτη ραψωδία όταν η Πηνελόπη κατεβαίνει από τα ιδιαίτερα δώματά της στη μεγάλη αίθουσα του παλατιού κι εκεί, ανάμεσα στο πλήθος των μνηστήρων της, βρίσκει τον Φήμιο να διεκτραγωδεί με την κιθάρα του τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Έλληνες ήρωες προκειμένου να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Η Πηνελόπη θλίβεται με το τραγούδι του αοιδού και του ζητάει να διαλέξει κάποιο άλλο, τότε όμως επεμβαίνει ο νεαρός Τηλέμαχος: «Μητέρα», λέει, «στην κάμαρά σου πήγαινε και τις δουλειές σου κοίτα, τον αργαλειό, τη ρόκα… τα πολλά λόγια δεν ταιριάζουνε παρά στους άντρες μόνο, κι απ’ όλους πιο σε μένα· γιατί εγώ τούτο το σπίτι κυβερνάω». Κι εκείνη σαστίζει, αλλά συμμορφώνεται και ανεβαίνει ξανά στα δώματά της.

Υπάρχει κάτι ελαφρώς γελοίο στην ιδέα πως τούτο το αμούστακο παλικαράκι θα κλείσει στην κάμαρά της τη συνετή, μεσήλικη Πηνελόπη. Φανερώνει όμως θαυμάσια ότι, ήδη από το πρώτο γραπτό μνημείο που σηματοδοτεί την εκκίνηση του δυτικού πολιτισμού, η φωνή των γυναικών δεν ακούγεται στη δημόσια σφαίρα. Και κάτι περισσότερο· ο Όμηρος μάς λέει ότι αναπόσπαστο μέρος της ενηλικίωσης ενός αγοριού είναι να μάθει να ελέγχει τον δημόσιο λόγο και να επιβάλλει σιωπή στο θηλυκό γένος. Οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο Τηλέμαχος είναι σημαίνουσες. Όταν λέει πως «τα λόγια ταιριάζουνε στους άντρες», η αρχαία λέξη είναι «μύθος»: «μῦθος δ’ ἄνδρεσσι μελήσει πᾶσι, μάλιστα δ’ ἐμοί: τοῦ γὰρ κράτος ἔστ’ ἐνὶ οἴκῳ». Βεβαίως, η σημασία της λέξης «μύθος» διαφέρει από τη σύγχρονη. Στα ομηρικά ελληνικά σημαίνει τον έγκυρο δημόσιο λόγο, όχι τη φλυαρία, το κουβεντολόι, το κουτσομπολιό στο οποίο μπορεί να επιδοθεί ο καθένας – και ιδίως οι γυναίκες.

Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να διερευνήσω το πώς συνδέεται αυτή η κλασική ομηρική στιγμή, όπου σε μια γυναίκα επιβάλλεται σιωπή, με ορισμένους από τους τρόπους με τους οποίους φιμώνεται η γυναικεία φωνή στον σύγχρονό μας πολιτισμό και στην πολιτική, ξεκινώντας από τα μπροστινά έδρανα του κοινοβουλίου και φτάνοντας ως το εργοστάσιο. Η επιβολή σιωπής στις γυναίκες, παλαιότατη και πασίγνωστη πρακτική, παρωδείται ωραιότατα σε μια παλιά γελοιο­γραφία του Punch: «Εξαιρετική η πρότασή σας, δεσποινίς Τριγκς. Ίσως ένας από τους άνδρες εδώ θα ήθελε να την υποβάλει». Θέλω να σκεφτούμε πώς μπορεί να συνδέεται αυτή η αντίληψη με την κακομεταχείριση την οποία υφίστανται ακόμα και σήμερα πολλές γυναίκες που τολμούν να εκφράζονται και να μιλούν ανοιχτά, και ένα από τα ερωτήματα που με απασχολεί είναι η σχέση ανάμεσα στην ανοιχτή υποστήριξη για να τυπωθεί μια γυναικεία μορφή σ’ ένα χαρτονόμισμα, τις απειλές μέσω Twitter για βιασμό και αποκεφαλισμό και την υποτίμηση της Πηνελόπης από τον Τηλέμαχο.

Σκοπός μου εδώ είναι να δω σε βάθος, σε μεγάλο βάθος από πλευράς χρόνου, την πολιτισμικά προβληματική σχέση μεταξύ της φωνής των γυναικών και του δημόσιου λόγου (ομιλίες, διαμάχες, σχολιασμός) – με την πολιτική, δηλαδή, υπό την ευρύτερή της έννοια, από τις επιτροπές των υπουργείων ως το βήμα της Βουλής. Ελπίζω ότι αυτή η προσέγγιση θα μας βοηθήσει να προχωρήσουμε πέρα από την απλή διάγνωση του «μισογυνισμού» στην οποία τείνουμε, κάπως τεμπέλικα, να καταφεύγουμε. Σίγουρα, ο «μισογυνισμός» είναι ένας τρόπος να περιγράψουμε τι συμβαίνει. (Εάν εμφανιστείς σε κάποιο τηλεοπτικό πάνελ και στη συνέχεια αρχίσεις να λαμβάνεις δεκάδες tweet που συγκρίνουν τα γεννητικά σου όργανα με λαχανικά που σαπίζουν, είναι δύσκολο να βρεις καταλληλότερη λέξη). Αν όμως επιθυμούμε να καταλάβουμε –και να κάνουμε κάτι γι’ αυτό– το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι οι γυναίκες, ακόμα και εάν δεν τους έχει επιβληθεί σιωπή, εξακολουθούν να πληρώνουν υποχρεωτικά πολύ υψηλό τίμημα προκειμένου να ακουστούν, είναι απαραίτητο να αναγνωρίσουμε ότι η κατάσταση είναι κάπως πιο πολύπλοκη και έχει μακρά ιστορία.

Το ξέσπασμα του Τηλέμαχου είναι το πρώτο σε μια μακρά σειρά ιδιαίτερα επιτυχημένων προσπαθειών –καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνικής και της ρωμαϊκής αρχαιότητας– όχι μόνο να αποκλειστούν οι γυναίκες από τον δημόσιο λόγο, αλλά και να τονιστεί αυτός ο αποκλεισμός. Στις αρχές του τέταρτου αιώνα π.Χ., για παράδειγμα, ο Αριστοφάνης αφιέρωσε μια ολόκληρη κωμωδία στην «ξεκαρδιστική» φαντασίωση ότι θα μπορούσαν ποτέ οι γυναίκες να αναλάβουν τη διακυβέρνηση του κράτους. Μέρος του αστείου ήταν ότι οι γυναίκες δεν μπορούσαν να μιλήσουν όπως πρέπει δημοσίως – ή μάλλον ότι δεν μπορούν να προσαρμόσουν τον ιδιωτικό τους λόγο (ο οποίος στην περίπτωση της κωμωδίας περιστρεφόταν, κατά κύριο λόγο, γύρω από το σεξ) στο υψηλό ιδίωμα της αρσενικής πολιτικής. Στον ρωμαϊκό κόσμο, οι Μεταμορφώσεις του Οβίδιου –αυτό το εξαιρετικό μυθολογικό έπος για ανθρώπους που αλλάζουν μορφή (και πιθανόν το λογοτεχνικό έργο που, μετά τη Βίβλο, άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση στη δυτική τέχνη)– επανειλημμένα επανέρχονται στην ιδέα της επιβολής σιωπής στις γυναίκες, κατά τη διάρκεια της μεταμόρφωσής τους. Η καημένη η Ιώ μεταμορφώνεται από τη θεά Ήρα σε αγελάδα, έτσι που να μην μπορεί να μιλήσει, αλλά μόνο να μουγκανίζει· ενώ η τιμωρία της φλύαρης νύμφης Ηχούς είναι η φωνή που βγαίνει από το στόμα της να μην είναι ποτέ η δική της, παρά ένα όργανο που απλώς επαναλαμβάνει τις λέξεις των άλλων. Στον περίφημο πίνακα του Γουότερχαουζ, η Ηχώ ατενίζει τον Νάρκισσο που τόσο επιθυμεί αλλά δεν είναι σε θέση να του απευθύνει έστω και μια λέξη, ενώ εκείνος –το αρχέτυπο του «ναρκισσιστή»– έχει ερωτευτεί την ίδια του την εικόνα που καθρεφτίζεται στα νερά της πηγής.

Ένας συστηματικός Ρωμαίος ανθολόγος του πρώτου αιώνα μ.Χ. κατάφερε να ανιχνεύσει μόνο τρία παραδείγματα «γυναικών που η φυσική τους κατάσταση δεν εστάθη δυνατόν να τις κρατήσει σιωπηλές στο φόρουμ». Οι περιγραφές του είναι αποκαλυπτικές. Η πρώτη, μια γυναίκα ονόματι Μαισία, υπερασπίστηκε επιτυχώς τον εαυτό της στο δικαστήριο και «επειδή πίσω από τη γυναικεία της εμφάνιση έκρυβε πράγματι φύση ανδρός, αποκλήθηκε “ανδρόγυνη”». Η δεύτερη, η Αφρανία, έμεινε παροιμιώδης για τις αλλεπάλληλες αγωγές της ενώπιον των πραιτόρων· μάλιστα ήταν τόσο «ασύνετη» ώστε υπερασπιζόταν μόνη τις υποθέσεις της, σε σημείο που εξαντλούσε τους πάντες με τις «υλακές» και τα «γαβγίσματά» της (και πάλι, δεν της επιτρεπόταν ο ανθρώπινος «λόγος»). Πληροφορούμαστε ότι πέθανε το 48 π.Χ., επειδή «σε αφύσικες περιπτώσεις όπως η δική της είναι πιο σημαντικό να καταγράφεται το πότε πέθαναν, παρά το πότε γεννήθηκαν».

#Γυναίκα: Το Σώμα της Ανήκει

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook

Στον κλασικό κόσμο υπάρχουν μόνο δύο εξαιρέσεις αυτής της απέχθειας προς τον δημόσιο λόγο των γυναικών. Οι γυναίκες επιτρέπεται να εκφραστούν ελεύθερα μόνο ως θύματα ή ως μάρτυρες, συνήθως για να προλογίσουν τον θάνατό τους. Οι πρώτες χριστιανές αναπαρίστανται να διατρανώνουν μεγαλόφωνα την πίστη τους όταν ρίχνονταν στα λιοντάρια· και σε μια γνωστή ιστορία από τα πρώτα ρωμαϊκά χρόνια, η ενάρετη Λουκρητία, η οποία είχε βιασθεί από έναν βάναυσο γόνο της βασιλικής οικογένειας, πήρε τον λόγο μόνο και μόνο για να καταγγείλει τον βιαστή και να ανακοινώσει την αυτοκτονία της (ή τουλάχιστον έτσι το παρουσίασαν οι Ρωμαίοι συγγραφείς: Δεν έχουμε άλλη ένδειξη για το τι συνέβη πραγματικά). Ωστόσο, ακόμα και αυτή η μάλλον πικρή ευκαιρία δημόσιας ομιλίας που έδινε η αρχαιότητα στις γυναίκες ήταν δυνατόν να ακυρωθεί ανά πάσα στιγμή. Μια ιστορία από τις Μεταμορφώσεις μάς μιλάει για τον βια­σμό της νεαρής Φιλομήλας. Ο βιαστής της, προκειμένου να την εμποδίσει να τον καταγγείλει κατά τρόπο παρόμοιο με τη Λουκρητία, της κόβει τη γλώσσα. Είναι μια ιδέα την οποία δανείζεται ο Σαίξπηρ στον Τίτο Ανδρόνικο, όπου επίσης ξεριζώνεται η γλώσσα της Λαβίνιας, η οποία έχει επίσης βιασθεί.

Η δεύτερη εξαίρεση μας είναι πιο οικεία. Κατά καιρούς οι γυναίκες νομιμοποιούνταν να εγερθούν και να μιλήσουν – για να υπερασπιστούν το σπίτι, τα παιδιά τους, τους συζύγους τους ή άλλες γυναίκες. Κι έτσι, στο τρίτο από τα τρία παραδείγματα γυναικείας ρητορείας που παραθέτει ο Ρωμαίος ανθολόγος, η γυναίκα, ονόματι Ορτανσία, τη γλιτώνει επειδή ενεργεί ως εκπρόσωπος των γυναικών –και μόνο των γυναικών– της Ρώμης, οι οποίες έχουν μόλις επιβαρυνθεί με έναν ειδικό φόρο για να χρηματοδοτήσουν μια αμφιλεγόμενη πολεμική επιχείρηση. Με άλλα λόγια, οι γυναίκες μπορούν να υπερασπιστούν τα συμφέροντα του φύλου τους δημόσια, όχι όμως να μιλήσουν εξ ονόματος των ανδρών ή της κοινότητας συνολικά. Σε γενικές γραμμές, όπως το έθεσε κάποιος «γκουρού» του δεύτερου αιώνα μ.Χ., «μια γυναίκα οφείλει να προσέχει να μην εκθέτει τη φωνή της σε ξένους, ακριβώς όπως θα πρόσεχε να μην απογυμνωθεί από τα ενδύματά της».

Εδώ, ωστόσο, πέρα από τα προφανή, ανακύπτουν και άλλα ζητήματα. Αυτή η «βουβαμάρα», αυτή η «σιω­πή» δεν είναι απλώς αντανάκλαση της γενικής κατάστασης της στερημένης από κάθε εξουσία γυναίκας στον κλασικό κόσμο, μια και δεν έχει δικαίωμα ψήφου, και η νομική και οικονομική ανεξαρτησία της είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Είναι βεβαίως και αυτό, και προφανώς οι γυναίκες της αρχαιότητας δεν ήταν δυνατόν να υψώσουν τη φωνή τους σε μια πολιτική σφαίρα στην οποία τυπικά δεν μετείχαν. Όμως υπήρχε ένας πολύ πιο ενεργός και δόλιος αποκλεισμός των γυναικών από τον δημόσιο λόγο, ένας αποκλεισμός με πολύ σημαντικότερες, απ’ όσες συνήθως αναγνωρίζουμε, επιπτώσεις στις παραδόσεις, τις συμβάσεις και τις εικασίες μας σχετικά με τη φωνή των γυναικών. Θέλω να πω ότι ο δημόσιος λόγος και η ρητορική δεν ήταν απλώς δραστηριότητες από τις οποίες απείχαν οι γυναίκες, αλλά αποτελούσαν αποκλειστική πρακτική και δεξιότητα των ανδρών, σύμφυτη με το ανδρικό φύλο. Όπως είδαμε και με τον Τηλέμαχο, το να γίνεις άνδρας (ή τουλάχιστον άνδρας της ελίτ) σήμαινε να διεκδικήσεις το δικαίωμα να μιλήσεις. Ο δημόσιος λόγος ήταν ένα καθοριστικό στοιχείο του ανδρισμού, αν όχι το πλέον καθοριστικό. Ή, για να επικαλεστώ ένα πασίγνωστο ρωμαϊκό σύνθημα, τα χαρακτηριστικά του άνδρα που ανήκε στην ελίτ συνοψίζονταν στη φράση vir bonus dicendi peritus, δηλαδή «άνδρας αγαθός, επιδέξιος στον λόγο». Μια γυναίκα που μιλούσε δημόσια εξ ορισμού δεν ήταν γυναίκα – στις περισσότερες, τουλάχιστον, περιπτώσεις.

Σε όλη την αρχαία γραμματεία υπογραμμίζεται κατ’ επανάληψη η αυθεντία και το κύρος της βαθιάς ανδρικής φωνής σε αντίθεση προς τη γυναικεία. Σε μια αρχαία επιστημονική διατριβή επισημαίνεται ότι μια φωνή με χαμηλή τονικότητα έδειχνε ανδρικό θάρρος ενώ μια φωνή με ψηλή τονικότητα γυναικεία δειλία. Άλλοι κλασικοί συγγραφείς επέμεναν ότι ο τόνος και η χροιά του γυναικείου λόγου πάντοτε απειλούσαν να ανατρέψουν όχι μόνο τη φωνή του άνδρα ρήτορα αλλά και την κοινωνική και πολιτική σταθερότητα, την υγεία, ολόκληρου του κράτους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ιωάννης ο (αποκαλούμενος, ας σημειωθεί) Χρυσόστομος, τον δεύτερο μ.Χ. αιώνα, ζητούσε από το ακροατήριό του να φανταστεί τα εξής: «Μια ολόκληρη κοινότητα είχε προσβληθεί από την ακόλουθη παράξενη ασθένεια: Όλοι οι άντρες ξαφνικά αποκτούσαν γυναικεία φωνή, και κανένας αρσενικός –παιδί ή ενήλικας– δεν μπορούσε να πει το οτιδήποτε με αρρενωπό τρόπο. Δεν θα ήταν τρομερό, πιο ανυπόφορο και από πανούκλα κάτι τέτοιο; Είμαι σίγουρος ότι θα έστελναν αντιπροσωπεία σε κάποιο ιερό να συμβουλευτούν τους θεούς και να προσπαθήσουν να εξευμενίσουν τις θεϊκές δυνάμεις με πολλές προσφορές». Και δεν αστειευόταν.

Δεν πρόκειται για παράξενη ιδεολογία κάποιου μακρινού πολιτισμού. Μπορεί να είναι μακρινός ως προς τη χρονική απόσταση, όμως θέλω να υπογραμμίσω ότι ανήκει σε μια παράδοση έμφυλου λόγου –και στη θεωρητική θεμελίωση του έμφυλου λόγου– της οποίας είμαστε άμεσα, ή συχνότερα έμμεσα, κληρονόμοι. Ας μην υπερβάλλουμε. Ο δυτικός πολιτικός δεν οφείλει τα πάντα στους Έλληνες και τους Ρωμαίους, τόσο ως προς τον λόγο όσο και ως προς όλα τα άλλα (και ευτυχώς· καμιά από μας δεν θα απολάμβανε ιδιαίτερα τη ζωή στον ελληνορωμαϊκό κόσμο). Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει απορροφήσει ποικίλες αντικρουόμενες επιρροές και το πολιτικό μας σύστημα έχει αποτινάξει ευχαρίστως πολλές από τις πεποιθήσεις της αρχαιότητας σε σχέση με τα φύλα. Παρ’ όλα αυτά, παραμένει γεγονός ότι οι παραδόσεις μας που αφορούν τον διάλογο και τον δημόσιο λόγο, οι συμβάσεις και οι κανόνες τους, βρίσκονται ακόμη στη σκιά του κλασικού κόσμου. Οι σύγχρονες τεχνικές της ρητορικής και της πειθούς που διαμορφώθηκαν κατά την Αναγέννηση αντλήθηκαν σαφώς από τους αρχαίους ρητορικούς λόγους και τα σχετικά εγχειρίδια. Οι σύγχρονοι όροι της ρητορικής ανάλυσης ανάγονται κατευθείαν στον Αριστοτέλη και στον Κικέρωνα (πριν από την εποχή του Ντόναλντ Τραμπ, ήταν πολύ συνηθισμένο να επισημαίνεται ότι ο Μπαράκ Ομπάμα, ή οι λογογράφοι του, είχαν διδαχθεί τα καλύτερα ρητορικά τεχνάσματα από τον Κικέρωνα). Και εκείνοι οι κύριοι του 19ου αιώνα που επινόησαν ή κατοχύρωσαν τους περισσότερους κοινοβουλευτικούς κανόνες και διαδικασίες στη Βουλή των Κοινοτήτων ανατράφηκαν ακριβώς με αυτές τις κλασικές θεωρίες, με αυτά τα συνθήματα και τις προκαταλήψεις τις οποίες παραθέτω. Επαναλαμβάνω, δεν είμαστε μεν τα θύματα ή τα κορόιδα της κλασικής μας κληρονομιάς, όμως οι κλασικές παραδόσεις μάς έχουν εφοδιάσει με ένα ισχυρό πρότυπο σκέψης σχετικά με τον δημόσιο λόγο, βάσει του οποίου καθορίζουμε ποιος είναι καλός και ποιος κακός ρήτορας, ποιος είναι πειστικός και ποιος όχι, και τίνος ο λόγος αξίζει να ακουστεί. Και το φύλο παίζει, προφανώς, σημαντικό ρόλο σ’ αυτό το μείγμα.

Περισσότερα από το VICE

Έτσι Παρασκευάζεται τo Αυτοσχέδιο Tσίπουρο στις Ελληνικές Φυλακές

Ο Ηλίας Παπανικολός Θέλει να Αποχωριστεί Σταδιακά τον Εισβολέα

«Άβυζη», «Χοντρή», «Σημαδεμένη» - Γυναίκες στην Ελλάδα Φωτογραφίζονται Μιλώντας για το Body Shaming