Ηθικές Θεραπείες για «Υστερικές» Γυναίκες, Όπως η Πηνελόπη Δέλτα

Κάθε μέρα το VICE Greece παρουσιάζει αποσπάσματα βιβλίων που σχετίζονται με το γυναικείο ζήτημα. Τα παρακάτω αποσπάσματα είναι από την «Ιστορία της (μη) κανονικότητας. Η σφίγγα πρέπει ν’ αυτοκτονήσει. Ο Οιδίποδας επικρατεί. Εισαγωγή στην ιστορία του εκθηλυσμού, της υστερίας, του αυνανισμού, της ομοφυλοφιλίας και της πορνείας στον Μεσοπόλεμο», της Δήμητρας Τζανάκη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ασίνη.

[…] Συνοπτικά, καθ’ όλον τον 16ο και 17ο αιώνα οι γυναίκες ευρύτερα έχασαν έδαφος σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής και ένα από τα σπουδαιότερα δικαιώματα που έχασαν ήταν να μπορούν να επιδίδονται ελεύθερα σε οικονομικές δραστηριότητες ως «μόνες γυναίκες» (femmes soles).

Στη Γαλλία, τους αφαιρέθηκε το δικαίωμα να συνάπτουν συμβόλαια ή να εκπροσωπούν εαυτές στο δικαστήριο, καθώς ανακηρύχτηκαν νομίμως διανοητικά καθυστερημένες. Στη Γερμανία, όταν μια γυναίκα της μεσαίας τάξης χήρευε, συνηθιζόταν η ανάθεση των υποθέσεών της σε κάποιον κηδεμόνα. Στη Γερμανία επίσης απαγορεύτηκε στις γυναίκες να ζουν μόνες ή να συγκατοικούν με άλλες γυναίκες και στην περίπτωση που ήταν φτωχές, δεν είχαν το δικαίωμα να μείνουν ούτε με την οικογένειά τους, επειδή δεν θα υπήρχε επαρκής έλεγχος. Οι οικογένειες άρχισαν να δομούνται γύρω από αυτή την αγορά. Και η εξουσία στράφηκε στα άσυλα για να εγκαθιδρύσει έναν επιπλέον λόγο ελέγχου, ο οποίος θα διαπερνούσε την ανθρώπινη ζωή μέχρι την πιο μικρή λεπτομέρεια […] Η «ηθική θεραπεία» συνίστατο στο γεγονός ότι οι ασθενείς διατηρούσαν ένα μέρος της λογικής ζωντανό, που μόνο ο ειδικός, εν προκειμένω ο γιατρός, μπορούσε να παρέμβει και να το κινητοποιήσει προς την κατεύθυνση της ίασης […] Επομένως, η ηθική θεραπεία θεωρούνταν ότι επέτρεπε μια παρέμβαση από τον «υγιή σώφρονα», τον γιατρό, στον ασθενή, ώστε να εγκαθιδρυθεί ο έλεγχος […] Η φρενοβλάβεια έτεινε επομένως, σιγά-σιγά, να προβάλλεται ως η πιο αθέατη πλευρά όχι του παραλογισμού αλλά της ηθικής του υποκειμένου, ή για να είμαστε πιο ακριβείς, της ανηθικότητάς του.

[…] Καταλαβαίνουμε λοιπόν μέσα από τέτοιες πρακτικές ότι το ερώτημα της ζωής, εδώ και τουλάχιστον τρεις αιώνες, δεν στηρίζεται σε μια παραδοχή που βασίζεται στην πεποίθηση ότι η εξουσία ενεργεί προς όφελος του συνόλου, αλλά βρισκόμαστε στην περιοχή, στην οποία η ιατρική συναντιέται με τη δικαιοσύνη και αποκτά έναν διττό χαρακτήρα, που φέρει αφενός τη βελτίωση της υγείας και αφετέρου ένα τεχνοκρατικό πρόγραμμα κρατισμού και καταστολής, τα οποία στοχεύουν στην ανθρώπινη ζωή. Είναι αυτό που ο Φουκώ είχε ονομάσει στα έργα του βιοεξουσία και βιοπολιτική.

Η βιοεξουσία συνίσταται στα μέτρα διαιώνισης της ζωής, δηλαδή αποτελεί ένα σύστημα διαχείρισης του πληθυσμού μέσα από κρατικούς και μη κρατικούς θεσμούς και λόγους, με ένα σύστημα παρεμβάσεων που αφορούν την υγεία, τη μακροζωία, την υγιεινή, τη γεννητικότητα του πληθυσμού, το φύλο, τη σεξουαλικότητα, την ηθική, και που προσβλέπει σε ένα πρόγραμμα κανονικοποίησης της ζωής για τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης αγοράς. Η βάση μιας τέτοιας οπτικής στηρίζεται στο αξίωμα της νεωτερικότητας ότι η ίδια η φύση διέπεται από μια σφαιρική και συνεκτική ορθολογικότητα η οποία λειτουργεί ως αντικειμενικός παράγοντας, τέμνοντας τη ζωή σε ικανή και σε μη ικανή. Η αντίληψη αυτή, στην ουσία, καταλαβαίνουμε ότι κατακερματίζει τη ζωή σε ιερή και ανίερη –που δεν αξίζει ούτε να τη ζει κανείς, ούτε να την κλάψει–, τέμνεται σε βιολογικά υποσύνολα, και μετατρέπεται σε κεντρικό αξίωμα του δικαίου, ενώ ο σφετερισμός της «ανίερης» ανθρώπινης ζωής δίπλα στη διαιώνιση της ιερής ζωής μετατρέπεται σε μια κοινωνική αναγκαιότητα για την ασφάλεια του υγιούς συνόλου. Διότι, όπως έχει εξηγήσει ο Φουκώ, ενώ στα φεουδαλικά καθεστώτα ένα από τα χαρακτηριστικά προνόμια της κυρίαρχης εξουσίας ήταν το δικαίωμα στη ζωή και τον θάνατο, στη νεωτερικότητα η διατήρηση της ζωής για τις ανάγκες της ανερχόμενης αστικής τάξης –ο μοντέρνος τρόπος οργάνωσης, οι νέες ανάγκες της αγοράς, η ανάγκη από εργατικά χέρια– και η σύνδεσή της με τις συνολικότερες λειτουργίες της ίδιας της ζωής (γέννηση, αναπαραγωγή, θάνατος) αποτελούσαν αναγκαίους μηχανισμούς, σε μια εξουσία που είχε ανάγκη την ανθρώπινη ζωή και επιθυμούσε τη διαιώνισή της ως ένα εξαιρετικά εύχρηστο εργαλείο διαχωρισμού και κατηγοριοποίησης των σωμάτων για τις ανάγκες μιας κοινωνίας του κέρδους.

#Γυναίκα: Το Σώμα της Ανήκει

Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook

Η αναδυόμενη κοινωνική ομάδα των βιομηχάνων εκδήλωσε εξαρχής ένα έντονο πολιτικό και ιατρικό ενδιαφέρον για την υγεία του πληθυσμού. Σταδιακά, κατέστη εμφανές ότι η παραγωγή του οικονομικού πλούτου και η επιτυχία της χρηματικής συσσώρευσης ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την αγοραστική ικανότητα των εργοστασιακών εργατών και των αγροτών, που εξωθούνταν να εγκατασταθούν στα αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα. Με τη σειρά της, η αγοραστική ικανότητα του πληθυσμού ήταν συνυφασμένη με τη χαμηλή θνησιμότητα, την εξάλειψη των επιδημιών, τον υγειονομικό έλεγχο και την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, δηλαδή την υγεία των λαϊκών στρωμάτων. Ως εκ τούτου, σε αυτές τις ανάγκες γεννήθηκε και η μέριμνα για την υγεία των πληθυσμών. Το σώμα ήρθε στο προσκήνιο των πολιτικών κοινωνικής διαχείρισης, επειδή δεν θεωρούνταν μόνο ένας οργανισμός αδρανής, ανίκανος να αντιδράσει στα ερεθίσματα της εργασίας, αλλά επειδή ήταν και φορέας της εργασιακής δύναμης, μέσο παραγωγής, η πρώτη και κύρια εργασιακή μηχανή. Επομένως, είναι φανερό μέσα από αυτή την αναδρομή ότι ένα μέρος του πυρήνα αυτής της μελέτης στηρίζεται σε μια σειρά από εργασίες, οι οποίες αναδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο η εξουσία αντιλαμβανόταν το ανθρώπινο σώμα. Ο Φουκώ έχει αναδείξει καίρια τον τρόπο με τον οποίο ασκήθηκε η εξουσία πρωτίστως πάνω στα σώματα για τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης αγοράς. Περαιτέρω έρευνες, ιδιαίτερα μέσα από την προβληματική της Μπάτλερ, που εισήγαγαν και τη διάσταση των έμφυλων διακρίσεων, έφεραν ξανά στο προσκήνιο το αναπάντητο ερώτημα: και αν η ψυχανάλυση δεν ξεκινούσε από τον Οιδίποδα; Αφήνοντας ακόμα το ερώτημα αναπάντητο, αν δεν ήταν ο Οιδίποδας αλλά η Αντιγόνη το κυρίαρχο υποκείμενο που θα όριζε τα όρια του κανονικού και μη κανονικού; Αν οι δεσμοί του αίματος και όχι της πολιτείας ήταν αυτοί που έπρεπε να εισακουστούν. Γιατί ήταν η γεννηθείσα επιστήμη της ψυχανάλυσης που επέλεξε στον καθορισμό της «φυσιολογικότητας» να ξεκινήσει από τον Οιδίποδα, από ένα αρρενωπό σώμα, το οποίο θα έπρεπε να ήταν ικανό να ελέγχει τις ηδονές του σώματος. […] Πάνω σε αυτό ακριβώς το πεδίο η μελέτη αυτή επιθυμεί να παράσχει μια μικρή συμβολή. Επιδιώκει να μελετήσει όχι την Αντιγόνη, αλλά τη Σφίγγα, τη «μη κανονικότητα», αυτήν την ύπαρξη η οποία παραμένει στις παρυφές της πόλης και θέτει τον γρίφο γύρω από την ανθρώπινη ζωή και την οποία δεν προκαλεί άμεσα η ψυχανάλυση.

Το 1906 ο Βλαβιανός είχε έτσι και αλλιώς αφιερώσει ένα ολόκληρο άρθρο στην « Ψυχολογία των Υστερικών. Από Κοινωνικήν και Εγκληματολογικήν Έποψιν». Η υστερία για τον Βλαβιανό ήταν μια γυναικεία παθογένεια ή πιο σωστά μια «εκθηλυμένη» νευρασθένεια. Δεν μας εκπλήσσει μια τέτοια θεώρηση, καθώς πάνω σε αυτή στηρίχτηκε η ψυχιατρική ολόκληρο τον 19ο αιώνα. Στον Μεσοπόλεμο, απλώς, το πολιτισμικό αφήγημα συνέχισε να ερμηνεύει την υστερία ως αποκλειστικά γυναικεία ασθένεια, αλλά το βάρος στην πραγματικότητα είχε μεταφερθεί στα εκθηλυμένα στοιχεία που όριζαν αυτήν την παθογένεια και που δεν ήταν άλλα από το πάθος, το συναίσθημα, την ευαισθησία, ενώ η μόνη μέθοδος ίασης ήταν η «ανδρικοποίηση» (εξορθολογισμός) της γυναικείας φύσης. Έτσι και αλλιώς από το 1865, ο γιατρός Πέτρος Καλλιβούρσης είχε καταλήξει ότι η υστερία ήταν μια ασθένεια χρόνια στην πλειονότητα των περιπτώσεων, που αφορούσε αποκλειστικά τις γυναίκες με αδυναμία θέλησης […] Κατανοούμε λοιπόν ότι σε αυτό το σημείο η υστερία πρόσφερε την αναγκαία γέφυρα και συνδέθηκε με τον εκφυλισμό μέσω της ημιπαραφροσύνης. Ποια ήταν όμως τα συμπτώματα της νέας νοσολογίας; Το ψέμα, η οκνηρία, η αμέλεια, η αταξία, η σκληρότητα ψυχής, η δολιότητα, η αδιαφορία προς την οικογένεια, η έλλειψη ηθικών και φυλετικών συναισθημάτων. Η υστερία και ο εκφυλισμός, δηλαδή, άρχισαν να επικοινωνούν από τη συμπτωματολογία, ξεπερνούσαν τα όρια των γυναικείων και ανδρικών σωμάτων και καρφιτσώνονταν στην ηθική του υποκειμένου, ξεπερνώντας τα όρια του σκελετού. Για αυτό και ο έφηβος μπορούσε να είναι υστερικός και έκφυλος. Για αυτό και τον ομοφυλόφιλο άνδρα μπορούσε ο Φρόυντ να τον ορίσει ως υστερικό. Όλες αυτές οι υπο-κατηγορίες (πόρνη, γυναίκα εγκληματίας, ομοφυλόφιλος, υστερικός, σαπφική, αναρχικός, έκφυλος κλπ.) επικοινωνούσαν, γιατί τις συνέδεε η έλλειψη ηθικών και φυλετικών συναισθημάτων. Για αυτό και στον εκφυλισμό μπορούμε να βρούμε τον τριβαδισμό και την ανδρική ομοφυλοφιλία· γιατί ήταν απλά τα συμπτώματα του εκφυλισμένου/εκθηλυμένου σώματος […].

Για μια ακόμη φορά πρώτες σε αυτήν την κατηγοριοποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως και στην πορνεία, στην υστερία και στον τριβαδισμό, βρίσκονταν οι γυναίκες που είχαν υιοθετήσει έναν ανεξάρτητο τρόπο ζωής, ο οποίος είχε συνδεθεί μέσω της επιστήμης με τον φόνο, την κλοπήν, την ερωτική μυθομανία και νυμφομανία:
Οτέ μεν αποκτούν την μονομανίαν του φόνου και της κλοπής, οτέ δε την ερωτηικήν μονομανίαν και νυμφομανίαν οπότε πλέον εγκαταλείπουν την οικογενειακήν στέγην διά να μεταβούν εκεί που ελευθέρως δύνανται να ικανοποιήσουν τας φλογεράς ερωτικάς επιθυμίας των.

Για αυτό και ο Βάφας, επαναλαμβάνοντας τη θεωρία του ψυχιάτρου Όττο Καρλ Φρίντριχ Βέστφαλ, κατέληγε με επιστημονική αδιαλλαξία ότι η συγκεκριμένη ασέλγεια μπορούσε ν’ απαντηθεί σε όλες τις γυναίκες όλων των κοινωνικών τάξεων αλλά το συνηθέστερο ήταν να «ανευρίσκονται τριβάδες μεταξύ των γυναικών του θεάτρου, των ηθοποιών, ή των υπηρετουσών εκ καφενείοις και ζυθοπωλείοις, κυρίως όμως παρά ταις πόρναις».

Στο όνομα αυτής της υστερίας είχε ταξινομηθεί και η περίπτωση της Πηνελόπης Δέλτα, όταν στις αρχές του 20ού αιώνα, μετά από τρία χρόνια παράνομης σχέσης με τον Ίωνα Δραγούμη και με την εμμονή της να δηλώνει πως τον αγαπά παράφορα, χαρακτηρίστηκε ως υστερική από την οικογένειά της:

«Και βλέπω ξαφνικά, για πρώτη φορά, την αδυναμία της γυναίκας στην κοινωνία. Και γίνεται πάλι μια μακρινή εξήγηση, και μου εξηγεί ο άντρας μου πως πρέπει να πάγω στη Βέρνη, να παραδοθώ στα χέρια ενός μεγάλου ψυχιάτρου που θα μου γιατρέψει τα νεύρα […]».

Όταν ζήτησε διαζύγιο, ο σύζυγός της πρότεινε να οριστεί ο αδερφός της Αντώνης κηδεμόνας της και να την κλείσουν σε ένα σανατόριο, κάτι που η ίδια δεν δέχτηκε, αρνούμενη να δεχτεί τον τίτλο της σχιζοφρενούς, επειδή απλώς ήταν ερωτευμένη: «Μου είπε [ο Στέφανος] πως πρότεινες να πάγω σ’ ένα sanatorium. Λυπούμαι, [Αντώνη] αλλά αυτό δεν θα το κάνω. Είμαι καλά και δεν θέλω να περάσω για ‘"υστερική" ή για "τρελή" […]». Τελικά, η Δέλτα δεν κατάφερε ν’ αποφύγει την επιστημονική συμμόρφωση της κοσμικής της αταξίας και έδωσε τη συναίνεσή της να πάει στη Βέρνη:

«Αυτή η ιστορία με κάνει να συλλογιέμαι αν είναι σωστό να μένω εδώ. "Sanatorium", για πολλούς, είναι φρενοκομείο. Ίσως μου πεις πως δεν έχει σημασία τι θα πει ο κόσμος κι εμένα δεν με πολυμέλει, αλλ’ επειδή παράκουσα τη λέξη "υστερική" τον τελευταίο καιρό, κάπως με πειράζει και το "τρελή". […] Η λέξη "τρελή" με πειράζει περισσότερο απ’ ό,τι θέλω να τ’ ομολογήσω στον εαυτό μου».

Η Δέλτα δεν απευθύνθηκε σε ένα τυχαίο ίδρυμα της εποχής· η ηθική της «αναμόρφωση» έγινε στη Βέρνη κάτω από την επίβλεψη του Πολ Σαρλ Ντιμπουά (Paul Charles Dubois, 1848-1918). Ο ίδιος ο Ντιμπουά ανήκε στην ομάδα ψυχοθεραπετών που ασκούσε ύπνωση ή ψυχανάλυση. Δημιουργώντας διάλογο με τους ασθενείς του και χρησιμοποιώντας τη σωκρατική μέθοδο, προσπαθούσε με συνεχείς ερωτήσεις να τους εκμαιεύσει την απάντηση. Παράλληλα, ο ασθενής παρέμενε αναγκαστικά για έναν μήνα στο ίδρυμα με αυστηρό πρόγραμμα· άφθονη ποσότητα γάλακτος, απόλυτη εμπιστοσύνη στα αποτελέσματα της θεραπείας και αποκλεισμό του από την όποια επαφή με συγγενικά πρόσωπα κατά τη διάρκεια αυτού του μήνα. […] Μέσα από τη μεθοδολογία της «ηθικής θεραπείας», όπου η επιτήρηση, ο έλεγχος και η πειθάρχηση των ασθενών ήταν εξαντλητική, ο Ντιμπουά ακολούθησε απλώς τα μονοπάτια μιας θεραπείας που η ιδιαίτερη σημασία δινόταν στο πρόσωπο του γιατρού, στον οποίο η υποταγή του ασθενή ήταν απόλυτη.

Το πλαίσιο αναζήτησης για τα ανώμαλα και τα υστερικά παιδιά ήταν ακριβώς το ίδιο με την ηθική υγιεινή του πληθυσμού. Στο όνομα της ασφάλειας δημιουργήθηκαν τα ατομικά δελτία υγείας για μαθητές. Ενδεικτικά, το 1911 εισήχθη το πρώτο ατομικό δελτίο υγείας για μαθητές στην Ελλάδα από την Αικατερίνη Βαρουξάκη, Διευθύντρια του Αρσακείου, και χρησιμοποιήθηκε για τις μαθήτριες του εν λόγω σχολείου. […] Όπως πληροφορούμαστε από τον Λεγάκη το 1936, οι μέθοδοι αυτές συνάντησαν ευρεία και συστηματική εφαρμογή στο Πειραματικό Σχολείο, όπου σε συνδυασμό με σωματικές μετρήσεις των μαθητών συνέθεσαν ένα σύνολο δραστηριοτήτων, το οποίο είχε ως σκοπό να αναδείξει την ατομικότητα του μαθητή. […] Το ενδιαφέρον όμως βρισκόταν κυρίως στα ανώμαλα παιδιά, στην ταξινόμησή τους, και στα ανώμαλα παιδιά συγκατέλεγαν:

(α) Τους υστερούντας κατά τον βαθμόν της νοημοσύνης, (β) τους δεικνύοντας ιδιορρυθμίας μιας ή πλειόνων επί μέρους νοητικών δεξιοτήτων, (γ) τους δεικνύοντας ασυμμετρίαν εν τω συναισθηματικώ και βουλητικώ βίω, (δ) τους μη δυναμένους να προσαρμοσθώσι προς τον κοινόν βίον και την κοινήν εργασίαν εν τη τάξει, αλλά δεικνύοντας εκδήλους αντικοινωνικάς ροπάς, (ε) καθόλου πάντα παιδία δεικνύοντα ψυχοπάθειαν τινα, νεύρωσιν ή ψύχωσιν και απόκλισιν ελαφράν ή βαθείαν από του ισορροπημένου ψυχικού βίου, είναι επάναγκες να υποβάλλωμεν εις συστηματικάς και μακράς παρατηρήσεις και μετρήσεις και να επιχειρώμεν ψυχογράφησιν αυτών.

Περισσότερα από το VICE

Έτσι Παρασκευάζεται τo Αυτοσχέδιο Tσίπουρο στις Ελληνικές Φυλακές

Οι Αρχαίοι μας Πρόγονοι θα μας «Έσκιζαν» σε Διαγωνισμό Fitness

«Αρκεί να Σημαδεύεις στις Κλειδώσεις» - Η Ιστορία του Εγκλήματος που Συγκλόνισε την Ελλάδα