Zwartrijders vertellen waarom (en hoe) ze zwartrijden

“Het is zonde om te betalen als je ook gewoon niet kan betalen,” hoorde ik vorige week een jonge vrouw tegen haar vriendin zeggen in de trein. Het was duidelijk dat ze niet had ingecheckt en dus zwart reed. Toen de conducteur kwam, begon het spektakel: eerst een lang verhaal over een verloren ov-chipkaart, een ongelovige blik van de conducteur. Toen een zoektocht naar een digitaal vervoersbewijs, maar zal je net zien, haar telefoon was leeg. Een zwart scherm werd strijdlustig in de lucht gehouden. Er volgde nog een discussie over respect, maar op het volgende station zag ik de vrouw beteuterd over het perron lopen. Uit de trein gezet. 

Vorige maand liet NS aan De Telegraaf weten dat steeds meer jongeren zwartrijden door online QR-codes uit te wisselen. Op die manier komen ze zonder problemen door de poortjes. De GVB, vervoerder in Amsterdam, laat eveneens weten dat sinds de coronamaatregelen een toename is te zien van zwartrijden. Ook nu die maatregelen niet meer gelden, blijft het probleem bestaan. Het aantal incidenten dat volgt uit controle op vervoersbewijzen is namelijk gestegen, laat de NS weten in haar jaarverslag. Zorgelijk, vinden de vervoersbedrijven. 

VICE sprak met drie jongeren die het zwartrijden niet als zorgelijk definiëren en het inchecken regelmatig overslaan. Het leven is tenslotte al duur genoeg. Waarom rijden ze zwart, hoe pakken ze het aan en hoe verantwoorden ze het tegenover zichzelf?

VICE: Ha Sofian, je reed zwart vanaf je vijftiende. Hoe pakte je dat aan?Sofian: Op elk station heb je een noodknop bij de poortjes. Als je daarop drukt gaan ze automatisch open. Bij het station in mijn buurt kon ik vanaf buiten onder het glas door op die knop drukken. Op andere stations liep ik achter andere reizigers aan naar binnen. Sommige mensen keken me dan vies aan, andere zeiden er echt iets van. Dan sta je toch een beetje voor schut.

Het zwartrijden was echt voor de spanning. Al mijn vrienden deden het, dus het voelde normaal om het zelf ook te doen. “Zullen we met de trein naar Amsterdam,” zeiden we dan, terwijl we niks in Amsterdam te zoeken hadden. Ik kreeg er een adrenalinekick van als ik wist dat ik een boete kon krijgen. Voor een kaartje had ik geen geld, voor een boete al helemaal niet. 

In een Intercity ontstaat er dan een soort kat-en-muisspel. Je wacht in het halletje en kijkt of de conducteur van boven of van onder komt. Als-ie boven was, gingen wij naar beneden en andersom. Als ze met twee waren, liepen we naar het einde van de trein in de hoop dat we op tijd op de eindbestemming waren. Zo niet, dan hielden we ons van de domme.

Hoe hou je je van de domme?
“Jij had toch de kaartjes?” zei een vriend dan. Echt een beetje toneelspelen, zeg maar. Ik heb ook een keer gedaan alsof ik straalbezopen was. We zaten rond tien uur ’s avonds in de trein. Naast ons in de coupé lagen lege bierflesjes. Die hebben we snel gepakt toen de conducteur kwam. We deden alsof we dronken in slaap waren gevallen, maar zo’n conducteur is ook niet gek natuurlijk. De vriend met wie ik was, bleef zijn ogen stijf dichthouden. Ik heb nog wat onverstaanbaar gebrabbeld [lacht]. Ik wist helemaal niet hoe het was om dronken te zijn. Toen zijn we gematst, maar ik heb ook wel eens een boete gehad hoor. 

Je hebt een Nederlands-Marokkaanse achtergrond. Denk je dat zwartrijden voor jou moeilijker was dan voor witte vrienden?
Ja, dat zeker, ik word niet snel gematst. Een smoesje vertellen bij een conducteur is echt lastiger als je een baardje hebt en eruitziet als een allochtoon. Iemand met blauwe ogen, blond haar en een laptopje op de schoot komt gewoon makkelijker weg met het verhaal dat je bent vergeten in te checken. 

Ik heb ook een keer een nacht in de cel gezeten toen ik was gepakt. Mijn gedrag is natuurlijk niet goed te praten en op mijn zeventiende was ik ook best brutaal, maar dit escaleerde wel snel. Binnen een mum van tijd stonden er zeven mensen van de spoorwegpolitie om me heen. Het voelde heel intimiderend. Ik had niet het idee dat ze luisterden naar wat ik zei. Dat triggerde en toen ik één van die mensen beledigde, moest ik mee naar het bureau. 

Inmiddels heb ik mijn rijbewijs en hoef ik niet meer met het openbaar vervoer te reizen. Ik zou niemand aanraden om zwart te rijden, maar als ik het zie gebeuren zeg ik er ook niks van. Het zou hypocriet zijn als ik er een probleem van maak, ik deed het ook. 

VICE: Hi Maarten, je reed een jaar lang zwart met het openbaar vervoer. Waarom?
Maarten: Omdat ik voortijdig stopte met mijn studie, kon ik mijn studentenreisproduct niet meer gebruiken. Toen kwam ik erachter hoe duur het openbaar vervoer eigenlijk is. Ik kon dat geld aan honderd betere dingen uitgeven dan aan reizen, dacht ik. De huur van mijn studentenkamer in Amsterdam bijvoorbeeld – zo’n 720 euro per maand en dat was nog zonder gas, water en licht. En als ik eerlijk ben ook gewoon aan een biertje. Als je kan kiezen tussen één keer in de week met vrienden een biertje drinken of betalen voor het ov, is de keuze snel gemaakt. Ik werkte wel, maar rondkomen van dat loon lukte niet. 

Vind je dat het openbaar vervoer te duur is?
Er is helemaal niks openbaar aan het openbaar vervoer. Als je regelmatig met het ov reist, ben je rustig tweehonderd tot driehonderd euro per maand kwijt, dat vind ik flinke bedragen. Serieus toch? Je gaat naar het station, stapt in een voertuig waarin nog veel meer mensen zitten, je moet waarschijnlijk staan omdat het te druk is, en dan nog betaal je meer dan wanneer je in je eentje met de auto reist. Je doet er waarschijnlijk nog langer over ook. Dat is toch vreemd? 

Het zou goed zijn om het ov goedkoper of zelfs gratis te maken. Ook in het grotere plaatje van duurzaamheid. Minder uitstoot, minder file, minder asfalt. Waarom zou het openbaar vervoer überhaupt een winstgevend bedrijf moeten zijn? 

Jij besloot zelf om het openbaar vervoer ‘gratis’ te maken. Hoe rijd je zwart? 
Het is niet heel moeilijk. In de bus stap ik achterin in zodat de buschauffeur me niet ziet. Bij een tram hou ik mijn hand gewoon tegen de scanner, zo lijkt het alsof ik incheck. Het voordeel van Amsterdam is dat het altijd druk is. Een trammedewerker kan niet zo snel zien of iedereen echt betaalt. Bij de trein en metro loop ik achter iemand aan door de poortjes. Er hangen wel camera’s, maar ik heb niet het gevoel dat er iemand tijd heeft om die beelden voortdurend in de gaten te houden. 

Ben je wel eens betrapt?
Nooit. In de trein wel bijna. Ik ging met mijn zusje naar mijn ouders. Zij wist niet dat ik geen ov-chipkaart bij me had. Al vrij snel kwam er een conducteur, best vervelend. Dus ik in mijn zakken voelen. “Huh, mijn portemonnee is weg,” zei ik, “ik had ‘m nog bij het inchecken.” Daarop stelde de conducteur voor om te gaan zoeken in de trein. Een half uur heb ik met die vent en mijn zusje gezocht naar een geldig vervoersbewijs dat we natuurlijk niet gingen vinden [lacht]. 

Die keer kwam je er goed vanaf, maar kan je ontspannen reizen als je weet dat je gepakt kan worden? 
Ik denk dat je zwartrijden romantiseert. Zo spannend is het echt niet. En als je gepakt wordt, dan héb je toch ook zwartgereden? “Klopt meneer de conducteur, stuur de boete maar naar mijn huis.” Ik leg me neer bij het feit dat een boete de consequentie is, dat is het spel. 

Je kan gewoon een berekening maken. Als ik zo veel reis en de kans is ongeveer zo groot dat ik af een toe een boete krijg, ben ik dan goedkoper uit als ik zwartrijd? In mijn geval wel. Een retourtje naar mijn ouders was al duurder dan een boete van vijftig euro. Ik heb zeker voor duizend euro zwartgereden, maar inmiddels betaal ik gewoon. Ik verdien nu genoeg, dus dan vind ik het meer dan normaal om wél in te checken. Het zwartrijden was gewoon uit nood. 

VICE: Hé Tom, wanneer was de eerste keer dat je zwartreed? 
Tom: Vier jaar geleden. Maar sindsdien gaat het eigenlijk altijd hetzelfde. Gewoon de poortjes intrappen, in de trein gaan zitten en op mijn telefoon alvast een online vervoersbewijs klaarzetten. Als er een conducteur komt, hoef ik alleen nog op ‘betalen’ te klikken, maar tegenwoordig is er nauwelijks nog controle. 

Als de conducteur ziet dat ik het kaartje pas net kocht, zeg ik dat het systeem achterloopt. Per conducteur schat ik in welke smoes ik het best kan gebruiken. Jonge conducteurs gaan eerder in discussie terwijl oudere conducteurs daar huiverig voor zijn. Er is steeds meer geweld tegen NS-personeel, daarom zijn ze bang geworden om in discussie te gaan, denk ik. Best fout dat ik daar misbruik van maak, maar ik gebruik zelf geen geweld. Daar ben ik natuurlijk op tegen. 

Je zegt ‘gewoon’ de poortjes intrappen?  Voor mij is dat niet gewoon.
Voor mij intussen wel dus. De poortjes bij de trein hebben maar een klein zetje nodig, dan springen ze al piepend open. Bij de metro staan ze strakker afgesteld, daar moet je even goed tegenaan trappen. Ik ben wel eens vastgepakt door een andere reiziger die de macho wilde uithangen en zei dat ik moest inchecken. Ik gaf hem gelijk en liep door, zonder in te checken.

Wat ik doe is fout natuurlijk, maar er wordt bijna nooit gecontroleerd. Ik zie wel eens conducteurs die alleen de deuren openen, sluiten en dan weer in de eerste klas gaan zitten. Dat vind ik wel lui. De treinen zijn ook altijd vies, ze hebben vertraging of het is luidruchtig in de stiltecoupé waar ik op mijn laptop probeer te werken. Waarvoor koop ik dan nog een kaartje? Als ik structureel gecontroleerd zou worden, zou ik wel betalen. Ik kan het geld missen, zeg maar.

Je hebt het over vieze treinen, vertragingen en weinig controle. Als je niet betaalt voor je reis, hoe verdient NS dan geld om die problemen te fixen?Ja, daar heb je wel gelijk in. Daar heb ik nog niet bij stilgestaan. Zo hou ik het wel een beetje in stand natuurlijk, maar ik ben niet de enige die zwartrijdt. Als ik in mijn eentje wél ga betalen dan blijven de treinen nog steeds vies. 

Ik heb wel al twee boetes van vijftig euro betaald. Zo mag je natuurlijk niet denken, maar ik zie het een beetje als een spelletje. Het is gewoon gokken en hopen dat ik onder aan de streep winst overhoud. Ik heb al zeker voor achthonderd euro gereisd en maar honderd euro aan boetes betaald. 

Ik sprak ook met Sofian. Hij vertelde dat het voor een witte tiener met een laptop op de schoot makkelijker is om zwart te rijden. Jij bent die tiener. Denk je dat hij gelijk heeft? 
Ja, zeker. Het is een terugkerend iets dat ik bij de controle wordt overgeslagen terwijl iemand achter mij wel wordt gecontroleerd. Als ik dan omkijk zie ik vaak dat het gaat om iemand met een niet-Nederlandse afkomst. Ik heb ook het idee dat iemand van kleur die zwartrijdt veel harder wordt aangepakt. Bij mij staat de conducteur nog net niet te fluiten bij het uitschrijven van een boete, terwijl er bij iemand van kleur gelijk allemaal boa’s worden opgetrommeld. Dat is echt nergens voor nodig naar mijn idee. Dan snap ik dat je je gediscrimineerd voelt. 

Gevraagd om een reactie zegt NS dat het gros van de reizigers gewoon netjes betaalt. Omdat niet alle zwartrijders worden gepakt, zijn accurate cijfers over zwartrijden niet beschikbaar. Wel doet NS er alles aan om zwartrijden te voorkomen omdat het te vaak aanleiding is voor fysiek of verbaal geweld tegen NS-personeel. 

Daarbij benadrukt de woordvoerder dat volgens NS-beleid elke reiziger gelijk wordt behandeld: “Tijdens de opleiding tot conducteur wordt er aandacht besteed aan vooroordelen en stereotyperingen op basis van bijvoorbeeld leeftijd, gender of culturele achtergrond, omdat bij NS geen plek is voor ongelijke behandeling.”

De GVB, vervoerder in Amsterdam, laat in een reactie weten dat het percentage niet betalende reizigers inderdaad toeneemt. Het komt voor onder alle leeftijdscategorieën, maar ze zien grotere concentraties opengetrapte poortjes en zwartrijders bij metrostations in de buurt van scholen. 

De woordvoerder spreekt zijn zorgen uit over de toename van het zwartrijden: “Openbaar vervoer is kostbaar. Bedenk alleen al wat het aan steeds duurder wordende stroom- en personeelskosten kost om de metro en tram te laten rijden. Niet betalende reizigers zetten het toegankelijk en betaalbaar houden van het ov onder druk.”

*Sofian, Maarten en Tom zijn gefingeerde namen. De echte namen van de geïnterviewden zijn bij de redactie bekend.