We spraken Adam Curtis over zijn nieuwe film, macht en een porseleinen urinoir

De Britse documentairemaker Adam Curtis werkt al sinds de jaren tachtig voor de BBC en heeft een imposant oeuvre aan documentaires op zijn naam staan. Als je klassiekers als The Century of the Self of The Power of Nightmares nog niet hebt gezien, dan heb je dit weekend wat leuks voor de boeg.

Zonder te veel te leunen op paranoïde samenzweringstheorieën, laat Curtis met zijn films zien dat wij, wanneer het de machthebbers in wereld betreft, vaak de verkeerde kant op kijken.

In zijn werk staat het thema 'macht' centraal. Dat was waarschijnlijk ook de reden dat Curtis' nieuwe film Bitter Lake in première ging op het IFFR, waar het thema dit jaar 'propaganda' was. De ruim twee uur durende film neemt Afghanistan als uitgangspunt, om te laten zien hoe het Westen keer op keer heeft gefaald in het opleggen van het concept van democratie aan dit soort landen. Ik sprak hem na de première over zijn film, propaganda en de toekomst.

**VICE: Onlangs vergeleek u *in een*** *video* *moderne propaganda – met name in Rusland – met postmoderne, conceptuele kunst. Hoe zit dat nou precies?*
Adam Curtis: Propaganda heeft altijd goed naar de kunst gekeken. Goede propaganda weet mensen steeds weer te verrassen. Het brein achter Poetins propaganda in Rusland is Vladislav Surkov. Het interessante aan deze man is dat hij heel veel elementen gebruikt uit de conceptuele, postmoderne kunst uit de jaren tachtig.

Zo steunt hij bijvoorbeeld allerlei totaal verschillende groeperingen, van de groene liberalen tot neonazi's, om de oppositie te verdelen. Vervolgens maakt hij dit bekend, waardoor hij een algemene staat van verwarring en onwetendheid creëert. Het is een hele glibberige manier van politiek bedrijven. Uiteindelijk komt het erop neer dat er geen echte realiteit is, maar dat dat slechts iets is dat we creëren. Met dat soort ideeën gaat Surkov te werk.

U noemt hem een held van onze tijd.
Ja, maar alleen omdat hij als geen ander deze situatie weet uit te buiten. We hebben geen grote verhalen meer en we weten niet meer wat we moeten doen. Kijk maar naar hoe we met IS omgaan. We weten dat ze slecht zijn, maar staan een beetje verlamd toe te kijken. We zijn op een soort hele kinderlijke manier bang en willen er eigenlijk niets over weten.

Uw nieuwe film draait ook om het Midden-Oosten, maar richt zich vooral op Afghanistan. Waarom Afghanistan?
Ik vind het een fascinerend land en ik heb erg met de inwoners te doen. Het is een land zonder illusies over macht. Iedereen die daar naartoe gaat komt zichzelf keihard tegen. Eerst de Russen, daarna wij. Afghanen maken zich geen illusies – ze begrijpen hoe ruwe macht werkt. Wij zien onszelf daarentegen als de goeieriken die alles beter komen maken.

Wij [de Britten] gingen net als Nederland dertien jaar lang vechten in Afghanistan, en dat ging op vreselijk veel verschillende manieren fout. Alleen zijn de mensen zich daar nauwelijks van bewust. Vaak hebben we genoeg informatie tot onze beschikking, maar geven we er vreselijk weinig om. Dat is gevaarlijk: als grote Westerse landen over zo'n enorm legermacht beschikken en het de inwoners van die landen nauwelijks interesseert wat hun legers allemaal uitvoeren. We keerden het Afghaanse volk de rug toe, maar dat willen we niet onder ogen zien, omdat het te confronterend is.

Onze legers hebben veel gevochten in de Afghaanse provincie Helmand, terwijl daar helemaal geen taliban zat – er was alleen een sektarische strijd gaande, maar dat was al decennia het geval. Linkse mensen beweren vaak dat de oorlog in Irak de oorzaak is geweest voor het opleven van terrorisme, maar dat is net zo simplistisch als het idee van rechtse mensen dat je alles kan oplossen met oorlogen. Het draait allemaal om de worsteling om macht, en die is gecompliceerder en complexer dan we vaak denken.

Naast alle bloederige beelden van de oorlog zit er ook een hilarische scene in uw film van een Britse vrouw die conceptuele kunst probeert uit te leggen aan Afghaanse jongeren.
Ja, dat was echt idioot. Die lerares probeert het kunstwerk Fountain van Duchamp uit te leggen aan jongeren in een geteisterd oorlogsgebied. Op het moment dat ik heel erg inzoomde op haar gezicht leek ze zelf ook door te hebben hoe zinloos en achterhaald het was om Afghaanse jongeren conceptuele kunst uit 1917 uit te leggen.

Tijdens uw Q&A voor de film had u het over hoe we telkens de verkeerde kant opkijken. Waar ligt volgens u tegenwoordig de macht?
We hebben het tegenwoordig vooral de hele tijd over IS en beroemdheden die aan kinderen zitten. Ik wil terrorisme en pedofilie uiteraard niet relativeren, maar er zijn grotere, wezenlijkere dingen in de wereld die veel meer invloed op ons hebben. Het gekke is dat het recht onder je neus gebeurt. Alleen, omdat het gewoon saaie mannen zijn, zonder spannend verhaal, zijn we er nauwelijks mee bezig.

Neem bijvoorbeeld het investeringsbedrijf Blackrock. Zij investeren jaarlijks een bedrag ter grootte van de totale staatsschuld van de VS. Dat zijn de mensen die de touwtjes in handen hebben in de wereld, maar het is totaal normcore. Ik zeg ook niet dat ze per definitie slecht zijn, maar een bedrijf met zoveel macht zou bij iedereen bekend moeten zijn.

U heeft het in uw film over het feit dat we geen verhaal meer hebben, maar hadden we in het verleden dan wel altijd een verhaal?
Zeker. Realiteit is chaos, en om er een touw aan vast te kunnen knopen moet het worden geordend. De journalistiek bijvoorbeeld, neemt een bepaald onderwerp, versimpelt het en maakt daarmee behapbare verhalen. Net zoals dat jij van dit gesprek een verhaal maakt dat uiteindelijk een artikel wordt waar mensen iets aan hebben. Iets verteerbaars en begrijpelijks, uit alles wat ik hier nu uitkraam.

De politiek doet ook zoiets, maar dan op grote schaal. Het einde van de Koude Oorlog was ook het einde van het communistisch verhaal van de Sovjet-Unie. Ik denk dat wij nu ook zo'n moment naderen. We hadden een sterk individualistisch verhaal, wat goed paste in ons financiële systeem. Dat is alleen steeds verder verwijderd van onze nieuwe werkelijkheid. Er moet dus een nieuw verhaal voor in de plaats komen.

Heeft u suggesties?
Nee, maar ik heb wel een idee over waar het misschien uit zal ontstaan. We zijn er de laatste jaren achter gekomen dat we met alleen de wetenschap niet alle vragen kunnen beantwoorden, zeker wanneer het om het menselijk bewustzijn gaat.

Ik vermoed dat iemand ergens in de wereld de wetenschappelijke verhalen over bewustzijn met nieuwe religieuze ideeën zal combineren, waaruit een nieuw narratief zal ontstaan. Dat zal grootster zijn dan al het inhoudsloze beleid dat tegenwoordig gevoerd wordt.