De tijd van virtuele marteling komt eraan

Stel je voor, je bent in een klein kamertje. De muren om je heen zijn bedekt met geometrische patronen die letterlijk pijn doen om naar te kijken. In één van de hoeken zie je een veelhoekig bed en een bank die zo gekanteld staan dat het onmogelijk is om er op te zitten. De vloer bestaat uit een rasterwerk van een bakstenen constructie die het onmogelijk maakt een andere kant op te lopen dan recht vooruit.

Het klinkt als een simulatie van precies het tegenovergestelde van Feng Shui - de kunst die leert hoe omgeving het geluk kan beïnvloeden - maar het is realiteit. Deze zogenaamde psychotechnische martelcel werd gebouwd door anarchisten tijdens de Spaanse Burgeroorlog. In deze cel werden perceptuele concepten uit de abstracte kunst gebruikt om te zorgen dat de zintuiglijke waarnemingen van gevangenen zodanig verstoord werden dat ze helemaal bad gingen.

Het is een en bizar voorbeeld van het soort mind-fuckery die het mogelijk maakt om met je werkelijkheid te spelen. Door de moderne technologie van virtual reality is het mogelijk om je waarnemingen anders vorm te geven.

We zien de populariteit van virtual reality groeien, je ziet het vooral terug in positieve activiteiten zoals porno, een geiten-simulator, of zelfs voor het genezen van ziektes zoals PTSS. Helaas heeft elk voordeel zijn nadeel en zijn er altijd boefjes die misbruik maken van nieuwe uitvindingen. Het is een wel erg verontrustende toepassing, maar eigenlijk wel een logische volgende stap, dat VR in de toekomst gebruikt gaat worden om te martelen.

Voor alle duidelijkheid, er is nog geen bewijs dat VR ook daadwerkelijk al wordt gebruikt als martelwerktuig. Maar als het gaat om martelen, kan een simulatie evenveel impact hebben als realiteit. "In de geestelijke gezondheidszorg zijn percepties realiteit," zegt Dr Asher Aladjem van Bellevue's Program for Survivors of Torture. "Dus als je denkt dat je gemarteld wordt, word je gemarteld."

Zelf met de huidige technologie is het al mogelijk om ervaringsgerichte zintuiglijke kwellingen zo te ontwerpen dat je als gebruiker echt ondergedompeld wordt. De grens tussen realiteit en simulatie kan zo langzaam voor de waarnemer vervagen. Naarmate de technologie verbetert zullen virtuele ervaringen een steeds authentieker gevoel naar boven brengen bij de gebruiker. In de ideale vorm zou het onmogeljik zijn het verschil te zien tussen de twee 'werelden'. Er zijn zelfs vandaag de dag al VR-scenarios die zo grof ontworpen zijn dat het diepe invloed kan uitoefenen op de gebruiker zijn gemoedstoestand.

Kijk naar dit voorbeeld: een jonge dame wandelt letterlijk door een VR horror game. Het tafereel is zo cheesy als je je maar kunt voorstellen binnen het horror genre, maar toch wordt de dame zo bang gemaakt dat ze uiteindelijk haar headset niet op durft te houden. Door zowel visuele als auditieve onderdompeling kunnen de psychologische en fysiologische belevenissen als echt en meeslepend worden ervaren. De waarnemer - zelfs als deze al een doorgewinterde ervaringsdeskundige is - kan echt in staten van angst verkeren door een VR ervaring.

Dat VR potentie heeft staat al vast, het wordt daarom ook gebruikt voor het verminderen van pijn, als behandeling van fobieën en als bestrijding van trauma's. Ook tegenovergesteld zou de werking van VR groot kunnen zijn. Gevirtualiseerde trauma's zouden nota bene geen sporen achterlaten maar toch hun slachtoffers de meest afschuwelijke situaties kunnen laten ervaren. Denk aan Room 101 uit 1984.

Afgezien van het leed dat VR kan veroorzaken, creeërt het ook een twee-weg kanaal van gegevens die kunnen worden afgetapt voor informatie. Ontwikkelaars zijn al bezig met biofeedback om responsieve ervaringen te ontwerpen die het mogelijk maken een krachtige psychosomatische koppeling te bewerkstelligen. Zo hebben persoonlijke gebeurtenissen uit het leven van een gebruiker dermate invloed op de ervaring binnen een VR dat het de impact ervan sterk kan verhogen en de gemoedstoestand beinvloeden.

Om een voorbeeld te noemen: bij de behandelingen van PSTD die Skip Rizzo en zijn team aan de universiteit van Zuid Californie uitvoeren worden replica's van slagvelden nageboots waarin persoonlijke verhalen van patienten worden verwerkt. Deze lokken een zowel fysiek als psychisch sterke reactie uit. Tijdens het experiment worden de hartslag, huidgeleiding, ademhaling, EEG, hoofdbewegingen en andere statistieken die zichtbare stress kunnen meten bijgehouden. Wanneer er persoonlijke traumatische gebeurtenissen door de VR worden gesimuleerd zien we duidelijk dat dit effect heeft op het stressniveau van de gebruiker. Dergelijke onvrijwillige reacties kunnen worden gebruikt om het ontwerp van de scenario's te verfijnen en uit te kristalliseren wat er omgaat in het hoofd van de waarnemer.

Een kwaadaardig virtueel scenario zou zich niet eens rechtstreeks op de persoon in kwestie hoeven te richten. De loutere suggestie van 'iemand anders in een noodsituatie' kan genoeg zijn om bij de gebruiker een reactie op gang te brengen. Een VR versie van het beroemde Milgram experiment - demonstreert hoe we de pijn van anderen, zelfs als deze niet echt bestaat, kunnen ervaren. Deze gevoeligheid voor simulaties echo's noemen we plaatsvervangende trauma's. Het gebruiken van deze empathische route werkt meestal door mensen de pijn van anderen te laten horen door ze zogenaamd te martelen. Er zijn genoeg manieren te bedenken waardoor de 'ernst' ervaren wordt door de gebruiker zonder dat deze specifiek op hem is gericht.

Viritual Reality is een steeds effectiever en beschikbaarder middel aan het worden. Zeker als het zich richt op ons diepste gevoel en onze emoties. Dat is natuurlijk een interessante ontwikkeling maar het is ook gevaarlijk. Wat kunnen we doen aan eventueel misbruik van de techniek? Het is moeilijk opkomende technologie te reguleren in een medialandschap waarin social mediabedrijven en grote technische organisaties maar ook particulieren kunnen participeren. Concepten worden makkelijk de wijde wereld in gegooid en verspreid. Omdat de technologie zo nieuw is en de effecten ervan nog vrij onbekend, zorgt dit ervoor dat de gebruiker nog kwetsbaar is voor de uitwerking.

Het is goed als we even stil staan bij de effecten die VR kunnen hebben op eigen leven en dat van anderen. We kunnen er allemaal mee te maken gaan krijgen. Het is belangrijk dat ontwerpers en producenten hier ook over nadenken, over de gevolgen die niet alleen positief zijn. Het martelen is nog maar één voorbeeld - denk ook aan online pesten, stalken en propaganda.

De beste reden waarom VR-marteling waarschijnlijk nog niet echt gebruikt wordt is het simpele feit dat er veel makkelijkere methoden zijn om mensen te martelen. "Er zijn zo veel manieren om mensen pijn te laten ervaren, soms zijn het de simpelste dingen, en daar is niet veel technologie voor nodig," zegt Dr Vince Lacopino, een expert op het gebied van slachtoffers van marteling en tevens hoofdauteur van het Istanbul Protocol van de VN voor het onderzoeken en documenteren daarvan. "Ik weet niet wat ik moet denken van die nieuwe technologieën waarmee je mensen pijn kunt doen in een wereld waar het al zo makkelijk is om mensen pijn te doen met de simpelste methoden."

De experts die ik geinterviewd heb waren terughoudend over de hypothese waarin VR zou kunnen worden ingezet als marteling, wat begrijpelijk is. Toch, als er een wil en een weg is, is het niet uit te sluiten dat er mensen misbruik van de nieuwe technologie zullen maken. De NSA verrast computer experts niet met hun expertise op het gebied van technische ontwikkeling maar vooral met hun vasthoudendheid om elke mogelijkheid aan te grijpen om informatie te winnen over burgers. Gezien de schijnbaar systematische, op onderzoek gebaseerde benadering die door de Amerikaanse regering is aangetoond met betrekking tot marteling, moeten we er niet van uit gaan dat VR buiten beschouwing zal worden gelaten.