De zwarte jaren: kunst uit de tijd van nazi-Duitsland

Kunst imiteert het leven, zei iemand ooit. Dat zou dan ook moeten gelden voor de kunst die in de jaren dertig en veertig is gemaakt, verkregen of in beslag genomen door het Duitse naziregime. Wat vertelt nazikunst over nazi-Duitsland? Die vraag staat centraal in de tentoonstelling Die Schwarzen Jahre. Geschichten einer Sammlung. 1933–1945 in het Hamburger Bahnhof Museum voor Moderne Kunsten in Berlijn. Het is de inwijding van een nieuwe expositieruimte genaamd Neue Galerie, en bevat werk dat ofwel door nazi’s is gemaakt, of dat ze in hun bezit hebben gehad. De tentoonstelling bevat onder meer werk van onder meer Otto Dix, Karl Hofer, Hans Uhlmann, Pablo Picasso en Lyone Feininger.

De tentoonstelling zit zo in elkaar dat-ie de scherpe randen, schaduwen en gapende deuropeningen van Karl Hofers schilderij “Die schwarzen Zimmer” (“De zwarte kamer”) uit 1943 nabootst. In deze spookachtige ruimte lijken de werken de angst van weleer uit te stralen, en laten ze op geheel eigen wijze zien wat de functie van kunst was tijdens het regime van Hitlers NSDAP. Om ook de culturele uitwisseling tussen Duitsland en het fascistische Italië van begin jaren dertig te laten zien, bevat de tentoonstelling ook vijftien Italiaanse kunstwerken, van onder anderen Giorgio de Chico en Carlo Carrá.

Deze kunstwerken zijn representatief voor de specifieke smaak in het Derde Rijk, maar dat is niet het enige wat de tentoonstelling wil laten zien. “Sommige werken werden nadrukkelijk goedgekeurd door het regime en als voorbeeld van ‘nationale kunst’ gezien,” staat in het persbericht, “terwijl andere creaties juist met hoon werden ontvangen en als ‘ontaard’ werden beschouwd. Veel kunstenaars werden vervolgd en kwamen in de gevangenis terecht, sommigen werd verboden om hun werk te exposeren, terwijl anderen juist steun kregen om hun carrière te ontwikkelen.” Achteraf gezien is de grens tussen goed- en afgekeurde kunst helemaal niet zo duidelijk – de keuzes om het ene kunstwerk te tolereren en het andere te censureren, lijken soms bijna willekeurig te zijn gemaakt.

Het blijft een interessante, maar tegelijkertijd perverse, historische manifestatie van de rol die smaak speelt in het bepalen van welke kunst goed is en welke niet. Je kunt dit soort kwesties als culturele censuur en controle echter niet afdoen als historische fenomenen. Kunst die beïnvloed, ingenomen en verbannen wordt door stugge regimes is net zo goed een probleem van deze tijd. Wat betekent het bijvoorbeeld dat Vladimir Poetin opeens in het bezit is van een kunstcollectie van Da Vinci’s en Michelangelo’s, ter waarde van twee miljard dollar? Of dat Kim Jung Il een boek over filmkunst heeft geschreven? Het educatieve karakter van deze tentoonstelling gaat verder dan de observatie van dergelijke botsingen tussen cultuur en politiek – voorbeelden van reacties op dit soort toestanden in Iran onder Ayatollah Khamenei, lijken het doel van Die Schwarzen Jahre weer wat dichter te benaderen.

Gelet op de timing van de expositie – die hypothetisch gezien op ieder moment in de afgelopen paar decennia had kunnen plaatsvinden – zijn dit soort verbanden onvermijdelijk om te leggen. Wat dat betreft reikt het werk in Die Schwarzen Jahre veel verder dan de jaren veertig, veel verder dan Hitler, en staat het symbool voor het feit dat we onze culturele vrijheid altijd goed in de gaten moeten blijven houden.

Bekijk hieronder meer werken uit de tentoonstelling:

Die Schwarzen Jahre. Geschichten einer Sammlung. 1933 – 1945 is tot juli 2016 te zien in het Hamburger Bahnhof Museum van Moderne Kunsten. Klik hier voor meer informatie.