De mensen die anno 2017 nog steeds geloven dat de aarde plat is

Het is altijd lachen als je op internet stuit op een kleine, hechte subcultuur waarvan je niet eens wist dat-ie bestond. Het voelt een beetje alsof je een doodgewone stoeptegel optilt en dat daaronder een kolonie oorkruipers blijkt te leven die een volledige miniatuurstad hebben gebouwd. Opeens ontdek je een heel andere realiteit, een andere wereld: zij hebben net zo weinig kennis van jou en je prioriteiten als jij van hen had, en de hele ervaring bewijst maar weer dat de wereld oneindig veel rijker en complexer is dan je ooit had gedacht.

Wat ik probeer te zeggen is: er zijn dus mensen in de eenentwintigste eeuw die ervan overtuigd zijn dat de aarde plat is, en dat er een wereldwijd complot gaande is om ons te indoctrineren, en ons te laten geloven dat de aarde rond is.

Net zoals de meeste marginale online gemeenschappen is de platte-aarde-truthersbeweging een verzameling van blogs, fora en verouderde facebookpagina's – een spinnenweb met YouTube in het midden. Daar vind je duizenden ware gelovigen, amateurkosmologen die met hun gratis exemplaren van Windows Movie Maker twintig eeuwen van geaccepteerde wetenschap proberen te weerleggen. Ik heb urenlang de tirades bekeken: de filmpjes zijn absoluut beter dan wat dan ook op tv. Al snel leerde ik om de populairste video's te vermijden. Die worden steevast aangeduid als "documentaires", en bestaan meestal uit één persoon in een bedompt klein kamertje, die zijn (het is bijna altijd een man) best doet om redelijk en rationeel over te komen, terwijl hij doorzeurt over compositiefoto's van de aarde en slaapverwekkende diavoorstellingen laat zien.

De echt leuke dingen komen van de kleinere profielen, van de mensen die zich niet zoveel zorgen maken of ze een beetje normaal overkomen. Deze mensen zitten zo diep in de platte-aarde-gemeenschap dat ze zich niet kunnen voorstellen dat iemand het oneens met ze zou zijn. Het is behoorlijk weird allemaal; een soort outsider art. Een gebruiker verspreidt zijn inzichten als ondertiteling bij een montage van monsters en aliens, met keiharde dubstep op de achtergrond. Hij zegt zelf dat hij geen uitspraken doet, maar alleen maar vragen stelt; al z'n video's hebben titels die geformuleerd zijn als wat-als-scenario's: "What if the ILLUMINATI has STARGATE technology and flat earth will NEVER be the same?" bijvoorbeeld, of "What if I believe that YOU'RE deceived and flat earth is real?" Dan is er nog een man die zichzelf Math Powerland noemt, en om onbekende redenen een colbert draagt waarop metaalverf is gesmeerd. En de mensen die denken dat de aanwijzingen in de Engelse taal verstopt zitten: het woord 'planet' is gewoon 'plane' plus een ontvouwde kubus. En als we niet in de hel leven, waarom begroeten we elkaar dan met 'hell-o'? Het was grappig: kijk naar deze mensen, en hoe mis ze het hebben, en zeg me dat het niet hilarisch is. Totdat het plotseling niet meer grappig was.

Je kunt je slechts een bepaalde tijd bezighouden met dit soort dingen, voordat je er zelf ook in gaat geloven. De mensen die geloven dat de aarde plat is, lijken met iets echts bezig te zijn – veel echter dan de mensen die denken dat hiphop door de Illuminati beheerst wordt of dat vaccinaties je kind autisme geven. Ze geven je het gevoel dat er iets enorm fout is met de wereld en de manier waarop we die bekijken.

Ik ging naar het strand en probeerde de kromming van de aarde te zien aan de horizon, maar zag niks. Het is plat! Waarom probeert niemand de enorme chemische bronnen van Antarctica te delven als het gewoon een drijvend continent is en niet een onbegaanbare muur van ijs die onze platte wereld omringt? Waarom buigen commerciële vliegroutes in het zuidelijk halfrond naar boven, richting de evenaar, als het zoveel logischer zou zijn om over de Antarctische Oceaan te vliegen? Waarom stopt de vlucht van Wellington in Nieuw-Zeeland naar Santiago in Chili in Los Angeles? Als de wereld rond is, is het een enorme omweg, een zinloze driehoek; maar als de wereld plat is, met de Noordpool in het midden, is de route een bijna rechte lijn.

Iemand liegt tegen ons. Wat weten zij, en waarom tasten wij in het duister? Ik lachte de platte aarde-gelovigen uit om het groeiende gevoel dat ze misschien wel gelijk hebben te onderdrukken. Maar nu wist ik opeens niets meer zeker. De wereld werd duister en mysterieus. Waar ben ik? Waar ben ik echt?

Ik realiseerde me dat de mensen die geloven dat de aarde plat is, ons iets belangrijks kunnen leren. Ze hebben het misschien bij het verkeerde eind als het gaat om de vorm van de aarde, maar als het gaat om andere, belangrijkere vragen, zijn ze veel dichter bij de waarheid dan de mensen die blijven volhouden dat de wereld een zwevende bol is. De rapper B.o.B. had vorig jaar een kleine aanvaring op Twitter met astrozeur Neil DeGrasse Tyson over deze kwestie. B.o.B. zei dat de aarde plat is, Tyson beweerde dat het niet zo was, en om zijn punt te bewijzen deed hij mee aan een verschrikkelijk slechte op wetenschap gebaseerde rapparodie. ("The planet is a sphere, G!")

Tyson beëindigde het ruzietje met het bericht "Duude — to be clear: Being five centuries regressed in your reasoning doesn't mean we all can't still like your music", en zat daarmee op de een of andere manier fouter dan iemand die denkt dat de wereld plat is. Het is niet alleen die vreselijke extra 'u' in 'dude' – het is dat vijf eeuwen geleden, in 1517, absoluut niemand dacht dat de wereld plat was. Tyson is altijd erg duidelijk geweest in dat hij weinig opheeft met filosofie, wat jammer is. Als hij Hegel had gelezen, zou hij geweten hebben dat concepten in het heden niet zomaar onversneden uit het verleden komen, dat fenomenen producten zijn van de concrete totaliteit van menselijke relaties.

Zoals iedereen weet, was Columbus niet degene die bewees dat de aarde rond is: de geleerden van Europa wisten dat allang (al sinds de Oudheid). Columbus dacht dat de wereld veel kleiner was dan-ie is, en kwam er uiteindelijk zelf achter dat hij fout zat. De platte aarde-beweging is een nadrukkelijk modern fenomeen, dat begon in het midden van de negentiende eeuw, toen schrijvers als Samuel Rowbotham (die zichzelf 'Parallax' noemde) pamfletten begonnen te schrijven waarin stond dat astronomie bedrog was en de aarde plat is.

Het is belangrijk daarbij op te merken dat deze ontwikkeling samenviel met de opkomst van wereldwijd kapitalisme en wat de filosoof Max Horkheimer later de "instrumentele rede" zou noemen – een wetenschappelijke rede die niet alleen de werkelijkheid verklaart, maar ook toepasbaar maakt; een rede die mensen vervreemdt van een wereld die veranderde in één grote fabriek. Voor miljoenen mensen betekende de technologische vooruitgang geen vrijheid, maar volstrekte ellende – en hoewel de instrumentele rede stelde dat alles te kennen valt, maakte het de kennis buiten de directe ervaring abstract. "Verlichting heeft zich altijd gericht op het bevrijden van mensen van angst en hen als meesters te installeren," schrijft Horkheimer. "Toch straalt de hele verlichte wereld van zegevierende rampen." Men werd geconfronteerd met een realiteit die niet langer intuïtief begrepen kon worden, vol geheimen die het eigendom waren geworden van een kleine groep wetenschappers en bestuurders, en de vroege Flat Earthers probeerden wat van hun autonomie terug te krijgen. Zij waren van mening dat hun eigen ervaring, en niet het dictaat van de heersende klasse, de waarheid was. En als je naar de aarde kijkt met je eigen twee ogen, ziet het er niet rond uit. Het ziet er plat uit.

De filosoof Søren Kierkegaard schreef in zijn boek Afsluitend onwetenschappelijk naschrift een parabel: een man ontsnapt uit een psychiatrische inrichting en keert terug naar de stad, maar hij is bang dat hij terug moet als mensen ontdekken dat hij gek is. Dus besluit hij om elke vraag te beantwoorden met een antwoord dat onmiskenbaar waar is: "De aarde is rond." Dat is natuurlijk heel gek, en hij wordt snel weer opgesloten. De banaliteit van het volhouden dat de wereld rond is, maakt het op een bepaalde manier veel minder waar dan het idee dat de aarde eigenlijk plat is. Omdat het niet waar is, in de saaie, conventionele zin van het woord. De platte-aarde-theorie heeft een enorm creatief potentieel: al die duizenden mensen, die continu hun eigen werkelijkheid creëren en die uploaden naar YouTube. Het idee van de platte aarde is fascinerend, omdat in dit tijdperk zoveel dingen in de wereld ontluisterend en teleurstellend zijn, en zoveel van het sociale bestaan al een gegeven is – je hebt je baan, je hebt je leven, je wordt uitgebuit en daarna ga je dood – en er desondanks mensen zijn die de aarde een andere vorm kunnen geven. En die vorm is plat.