Waarom je 36 euro voor je ruimbagage veel geld vindt maar klakkeloos 50 euro uitgeeft aan bier

Ik moest een vlucht boeken naar Londen met een vriendin. Na een zorgvuldige zoektocht en een uur heen en weer klikken tussen prijsvergelijksites en vliegmaatschappijen, viel de keuze op Ryanair. Vliegveld dichtbij huis, goedkoop – prima. Tot er helemaal aan het eind van het bestelproces toch nog een extra keuze gemaakt moest worden: "Wilt u ingecheckte bagage toevoegen voor 36 euro?"

Die vraag leverde een discussie van twintig minuten op. "Toch wel duur hè? Bijna net zo duur als de vlucht. En we gaan maar een paar dagen. Ik wil misschien wel mijn camera meenemen. Dat past vast wel, toch?"

Drie uur na het boeken van de vlucht stond ik in de kroeg. Daar haalde ik zonder twijfel het ene rondje na het andere en overhandigde in totaal ruim vijftig euro aan de barman. Geen probleem, blijkbaar, terwijl ik een paar uur eerder heel moeilijk had gedaan over die 36 euro, en ik had er uiteindelijk toch maar voor gekozen om alleen met handbagage te reizen.

Je begrijpt: twee weken later stond ik met een rood hoofd en een hartslag van 190 de inhoud van mijn handbagagekoffer voor de derde keer opnieuw te rangschikken in de hoop dat de rits daarna wel dicht kon.

Achteraf gezien had ik veel beter 36 euro kunnen uitgeven aan mijn ruimbagage. Dat had me een hoop stress gescheeld bij het inpakken en ik had de extra spullen die ik mee had willen nemen niet thuis hoeven laten. Voor die vijf tientjes tijdens het stappen kreeg ik weliswaar bier en gezelligheid terug, maar ook hoofdpijn.

Toch koos ik voor de onlogische optie. En nog erger: waarschijnlijk handel ik een volgende keer weer precies hetzelfde.

Ik belde met psycholoog Anna Dijkman om haar te vragen hoe dit precies komt. Ze studeerde psychologie en journalistiek aan de Universiteit van Amsterdam, werkt als financieel journalist voor WNL en RTL Z en schreef het boek Psycholo-Geld: waarom we stoppen met denken als we beginnen met uitgeven.

VICE Money: Hoi Anna, waarom werkt mijn hoofd zo vreemd als het op geld aankomt?
Anna Dijkman: Dat is niet alleen jouw hoofd, daar hebben we allemaal last van. Je voorbeeld is heel herkenbaar. Ik heb bijvoorbeeld weleens een heel vroege vlucht geboekt, omdat dat een paar tientjes scheelde. Maar toen de wekker om drie uur 's nachts ging, had ik echt zo vijftig euro willen betalen om nog een keer om te kunnen draaien en die latere vlucht te pakken.

Waarom denken we daar niet over na als we geld uitgeven?
We hebben allemaal een soort 'mentale boekhouder' die globaal in de gaten houdt wat je zoal aan welke dingen uitgeeft. Alleen is die mentale boekhouder helemaal niet rationeel en heel gevoelig voor bijvoorbeeld de context. Als je die vlucht aan het boeken bent, zit je in een rustige, bewuste modus. Je bent op zoek naar de beste deal, je steekt daar moeite in. Als je dan op het einde 36 euro extra moet betalen, is dat een tegenvaller, iets wat er nog bijkomt. Dat roept veel weerstand op en dan ga je nadenken over of je er niet op kunt besparen.

's Avonds in de kroeg is dat een ander verhaal. Je mentale boekhouder vindt namelijk dat het geld voor dat bier uit een ander potje komt dan het geld voor die vakantie. Daar doet-ie dan een stuk minder moeilijk over. En in plaats van dat je in een rustige gemoedstoestand bent, ben je waarschijnlijk meer opgewonden. Dan geven mensen veel sneller geld uit. Net als wanneer ze verliefd zijn trouwens.

Maar ik neem mezelf niet echt voor om veel geld uit te geven tijdens een avond stappen. Ik heb daar geloof ik geen potje voor in mijn hoofd. Het is meer dat ik achteraf denk: oh.
Dat betekent dat je in een soort what the hell-stand bent gegaan tijdens die avond. Dat je denkt: ach, het is toch gezellig, we zijn nu toch lekker bezig, wat kan het ook schelen. Het is een soort roes waar mensen ook weleens in terechtkomen als ze aan het winkelen zijn. Je hebt dan eigenlijk al te veel geld uitgegeven, maar als je die grens eenmaal door bent, kan het je allemaal niets meer schelen en blijf je uitgeven. Je voelt dan de 'betaalpijn' niet meer echt. Overigens speelt alcohol natuurlijk ook een rol. Over het algemeen wordt zelfbeheersing dan wat moeilijker en gaan grenzen omlaag.

Maar ook zonder alcohol maken mensen rare keuzes, toch? Ik ken mensen die veel moeite doen om ergens andijvie te vinden die 10 cent goedkoper is, maar wel elke dag voor 4,70 euro koffie halen op het station.
Klopt, dat hangt samen met die betaalpijn die je mentale boekhouder voelt. We zijn meestal behoorlijk ongevoelig voor kleine uitgaven, zoals die kop koffie op het station. Die paar euro registreren we gewoon niet echt, terwijl je in de supermarkt vaak al snel een paar tientjes uit moet geven. En dat is ook nog eens een bedrag waar je invloed op kunt uitoefenen, in tegenstelling tot die kop koffie, die gewoon kost wat-ie kost. Niet logisch natuurlijk: als je bij elkaar optelt wat je aan al die koppen koffie uitgeeft, is dat veel meer dan je kunt besparen met de boodschappen. Aan de andere kant: als die kop koffie jou heel gelukkig maakt, is het dat geld misschien wel waard.

Wat heeft eigenlijk nog meer invloed op die betaalpijn?
Uiteraard de grootte van het bedrag, maar ook de manier waarop je betaalt. Cash doet het meeste pijn. Je moet dan het geld fysiek uit je portemonnee halen en ziet het letterlijk verdwijnen. Omdat je moet opletten of je genoeg geld geeft en of je het juiste wisselgeld terugkrijgt, ben je je extra bewust van om hoeveel geld het precies gaat. Dat wordt al minder met een pinpas, want dan ben je meer bezig met de handeling van het pinnen en druk je bijna onbewust op OK. Je wordt alleen geconfronteerd met je uitgaven als je je rekeningoverzicht bekijkt, of als je geld helemaal op is. De minste pijn voel je bij automatische afschrijvingen. Dat registreert onze mentale boekhouder vaak helemaal niet meer. Veel abonnementsdiensten maken daar gebruik van. Je moet je eens voorstellen dat ze bij je zouden aanbellen om het abonnementsgeld in cash te innen. Dan zou je heel veel abonnementen stopzetten.

Kan ik m'n mentale boekhouder eigenlijk een beetje opvoeden? Zodat ik de volgende keer wel betaal voor die extra koffer?
Het wisselt heel erg hoe goed we onthouden wat we ergens aan uitgegeven hebben. Dat hangt ook af van je persoonlijkheid. Mijn man is bijvoorbeeld heel slim en heeft natuurkunde gestudeerd, maar kan bedragen echt totaal niet onthouden, terwijl ik alles altijd echt nog precies weet. Maar het hangt ook af van hoe erg de betaalpijn was. Het zit in onze aard om vervelende ervaringen te vergeten, zoals het uitgeven van geld. Wat we wel onthouden is de waarde van datgene dat we gekocht hebben, en dat is iets positiefs.

Ben je nu zelf ook heel goed met geld na het schrijven van je boek?
Nou, nee. Ik weet precies hoe het psychologisch werkt, maar mijn mentale boekhouder maakt nog steeds regelmatig onlogische beslissingen. Ik ga bijvoorbeeld meestal naar een goedkope supermarkt, maar af en toe ga ik naar de Albert Heijn. Dan zie ik de basisproducten en denk ik: oh, dat valt eigenlijk wel mee. Maar als ik dan eenmaal aan het winkelen ben koop ik ook gewoon een duur potje olijven of andere luxeartikelen, terwijl ik wéét dat het een trucje van de supermarkt is om alleen de basisproducten goedkoop te maken. Ik kom toch gewoon weer met een volle, dure boodschappentas thuis.

Dankjewel Anna!