Waar acupunctuur wel en niet voor werkt

In 1991 strompelden twee bergbeklimmers in de Alpen op een vijfduizend jaar oud lichaam. Dit lichaam, tegenwoordig ook wel bekend als Ötzi, zat helemaal onder de tatoeages.

In eerste instantie namen wetenschappers aan dat die tattoos voor de sier waren bedoeld, maar later werd ontdekt dat ze vooral op plekken zaten die overeenkwamen met traditionele, Chinese acupunctuurpunten, die bedoeld zijn om spijsverteringsstoornissen te behandelen. In Ötzi’s maag waren daarnaast restanten van parasitaire wormen gevonden, en in zijn rugzak zat een vrucht die zou werken tegen maag- en darmklachten.

Over het algemeen zijn wetenschappers het erover eens dat acupunctuur ongeveer honderd jaar voor Christus is ontstaan. Maar de tatoeage-onderzoekers vermoeden dat er misschien al in de tijd van Ötzi “een behandelingsmethode bestond die lijkt op acupunctuur”.

Wat dat betreft is het wel apart dat veel artsen en wetenschappers het afdoen als pseudo-medicijn – houdt de mensheid zichzelf dan al duizenden jaren voor de gek? Het onderzoek dat tot nu toe naar acupunctuur is gedaan is niet sluitend, maar geeft wel de indruk dat er misschien toch iets in zit.

In de traditionele Chinese geneeskunde bestaat een concept dat qi heet, een soort vitale energie of levenskracht, die via zogenaamde ‘meridianen’ door het lichaam stroomt. Als je ziek bent, wordt de stroom van deze qi verstoord, en met de naalden van acupunctuur kun je deze verstoring corrigeren of beïnvloeden.

Sommige hedendaagse acupuncturisten hebben niet zoveel op met qi en meridianen. Acupunctuur komt sowieso voor in vele vormen en maten: sommige acupuncturisten gebruiken bijvoorbeeld ook elektrische stimulaties tijdens sessies. Maar de naaldprikken zijn in ieder geval een centraal onderdeel van de therapie.

Vanuit het perspectief van de conventionele geneeskunde is een therapie alleen geslaagd als het beter werkt dan een placebo. Net zoals het voor een middelbare scholier die een wiskundetoets maakt ook niet genoeg is om alleen het juiste antwoord te geven: je moet ook laten zien hoe je tot dat antwoord bent gekomen.

Veel wetenschappers zijn dan ook op zoek gegaan naar bewijs dat acupunctuur ‘werkt’, maar hun interpretaties van de onderzoeksresultaten lopen uiteen. “Er zijn onlangs een aantal meta-analyses verschenen, en daaruit bleek dat acupunctuur statistisch gezien een significant voordeel had, in bepaalde gevallen,” zegt Vitaly Napadow, een acupunctuurwetenschapper en het hoofd van het Center for Integrative Pain Neuroimaging aan de Harvard Medical School. “Maar als je vraagt wat de effecten van acupunctuur precies zijn, en welke rol het placebo-effect daarbij speelt, kan het antwoord per persoon nogal verschillen.”

Napadow denkt zelf niet dat acupunctuur een wondermiddel is dat je van alle kwalen geneest, maar zegt wel dat het veelbelovend lijkt te zijn binnen een paar specifieke gebieden. Hij denkt dat de werkzaamheid van acupunctuur afhangt van de ziekte die wordt behandeld.

“Het zou bijvoorbeeld kunnen helpen bij misselijkheid of pijn,” zegt hij. “Acupunctuur kan zenuwreceptoren in de huid activeren, die effect hebben op de chemicaliën die bij deze kwaaltjes komen kijken. En bij artritis of peesontstekingen zorgen de minuscule gaatjes van de naalden ervoor dat er bloed (en daarmee helende stofjes) naar die plekken vloeit, waardoor de symptomen tijdelijk verminderen.”

Dit laatste is nog niet bewezen, en zou bevestigd moeten worden door meer onderzoek. Er is ook discussie over het nut van qi en meridianen. In sommige onderzoeken werd schijn-acupunctuur, waarbij naalden willekeurig in het lichaam worden geprikt, vergeleken met echte acupunctuur. De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat er geen verschil was tussen de verschillende methodes. Maar uit andere onderzoeken bleek weer dat de ‘echte’ behandeling beter werkte dan de schijn-acupunctuur.

Kortom: waar acupunctuur is, is discussie, maar in sommige gevallen zou het best ergens goed voor kunnen zijn.

Hier weten we volgens Napadow nog het meeste van. Uit een uitgebreid onderzoek uit 2018, waarin patiënten met chronische pijn werden geanalyseerd, bleek dat acupunctuur beter werkte dan schijn-acupunctuur en normale pijnstillers. “Als dit een onderzoek naar een medicijn was geweest, hadden we geconcludeerd dat het medicijn werkt,” zegt Andrew Vickers, hoofdauteur van het onderzoek en biostatisticus bij het Memorial Sloan Kettering Cancer Center in New York.

Het onderzoek was gericht op vier veelvoorkomende aandoeningen: rug- en nekpijn, artritis, schouderpijn en hoofdpijn. Acupunctuur bleek voor alle vier even effectief te zijn. Bovendien waren de voordelen langdurend: na een jaar zei de gemiddelde patiënt dat het effect amper was afgenomen.

“Het zou kunnen dat acupunctuur een erg effectieve placebo is,” zegt Vickers. Voor patiënten met chronische pijn is acupunctuur volgens hem “een redelijke optie”, al speelt ook mee dat er over het algemeen weinig goede behandelingen zijn en er risico’s kleven aan pillen of operaties.

Daar zijn wetenschappers verdeeld over. Uit een onderzoek van 2017 bleek dat acupunctuur bij patiënten met een ernstige verstopping veel beter werkte om de stoelgang te verbeteren dan een schijn-acupunctuurbehandeling. Maar er is meer onderzoek nodig om de langetermijneffecten van acupunctuur echt goed te beoordelen, schrijven de onderzoekers.

In 2013 publiceerde een groep Chinese onderzoekers een meta-analyse van onderzoeken naar de werking van acupunctuur tegen inflammatoire darmziekte (IBD). Daaruit bleek dat het beter zou kunnen werken dan een aantal gangbare medicijnen, maar ze maakten wel de kanttekening dat de studies die ze onderzochten over het algemeen “van lage kwaliteit” waren. Op basis van een systematische review uit Duitsland, concludeerden onderzoekers in 2007 dat acupunctuur de levenskwaliteit kon verbeteren van patiënten met de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa, de twee meest voorkomende vormen van IBD. Het leidde tot een betere ‘disease activity score’, een maat die bepaalt of de symptomen zijn verminderd. Maar ook in dit geval was de kwaliteit van de gebruikte literatuur niet om over naar huis te schrijven, zeggen de auteurs.

Om een lang verhaal kort te maken: we weten het eigenlijk niet.

Werkt acupunctuur voor vruchtbaarheid?

Voorstanders bevelen vrouwen al lang aan om acupunctuur te gebruiken, omdat het goed zou zijn voor de menstruatie en vruchtbaarheid. Een Australisch onderzoek van 2014 vond “voorlopig” bewijs dat acupunctuur zou kunnen helpen om de menstruatiecyclus van een vrouw te reguleren en een gezonde eisprong zou “ondersteunen”.

Hoe dat werkt? Volgens een hypothese kan acupunctuur helpen om meer bloed naar de baarmoeder en eierstokken te krijgen. Dat zou vervolgens helpen de baarmoederwand te verdikken, wat het op zijn beurt voor embryo’s makkelijker zou maken om zich in de baarmoeder te nestelen. Maar goed, dit is dus vooralsnog theoretisch.

In een ander Australisch onderzoek uit 2018 werden meer dan achthonderd vrouwen onderzocht die een IVF-behandeling ondergingen (in-vitrofertilisatie). Bij de vrouwen die ook aan acupunctuur deden, verliepen de geboortes niet significant beter dan bij de vrouwen voor wie dat niet gold.

Ook op dit vlak schieten wetenschappers alle kanten op. Een onderzoek uit 2010 vond “onvoldoende” bewijs dat acupunctuur kan helpen bij de behandeling van een depressie. Maar in 2017 zei een team van Britse wetenschappers wel weer dat er “veelbelovend” klinisch bewijs was dat acupunctuur kan helpen om een depressie te behandelen – in ieder geval genoeg bewijs om meer onderzoek te doen. En in een onderzoek uit 2018 werd geconcludeerd dat het voor vrouwen met een post-partumdepressie “op zijn minst” even effectief is als een voorgeschreven medicijn.

De gegevens over acupunctuur als behandeling voor een depressie zijn dus niet helemaal consistent. Wel is het zo dat er, ook als het gaat om antidepressiva (vooral SSRI’s), veel onenigheid bestaat over de vraag of pillen beter werken dan placebo’s.

Kies een willekeurige medische aandoening of psychische stoornis uit, en de kans is groot dat je ergens een onderzoek zult vinden dat erop wijst dat acupunctuur je daar misschien wel bij kan helpen. Maar in werkelijkheid weten we eigenlijk amper wanneer het nou écht werkt.

Je kunt volgens Napadow in ieder geval twee dingen met zekerheid zeggen over acupunctuur: het is relatief goedkoop en heeft weinig bijwerkingen. Als het alternatief is om een dure operatie te ondergaan of medicijnen te slikken met ernstige bijwerkingen, kun je best eerst acupunctuur proberen. Je hebt in ieder geval weinig te verliezen.