Werd sekswerk in het oude Egypte echt geforceerd?

De stigmatisering van sekswerkers is waarschijnlijk even oud als sekswerk zelf (en verplichte arbeid even oud als het concept van werk). Enkele stigma’s zijn dat sekswerkers vaak worden uitgebuit, onderdrukt en geforceerd zijn uit noodzaak of door een derde partij. Hollywood heeft, bijvoorbeeld, enorm bijgedragen aan het beeld van het oude Egypte als een land van mystiek waar tempelprostitutie een wijdverspreid fenomeen is en het merendeel van de bevolking een slaaf was. Maar waren sekswerkers echt slachtoffers van seksuele uitbuiting? 

Klopt niet, volgens Leen Bokken, die haar masterproef (Meisjes van de Delta: Agency van prostituees in Egypte 323 v.C. - 7de eeuw n.C.) schreef over agency van vrouwelijke sekswerkers in het oude Egypte, voor haar Master in de Geschiedenis van de Oudheid in 2021. Via haar onderzoek toont ze dat sekswerk, in die tijd, eigenlijk zorgde voor meer onafhankelijkheid, waaronder ook financieel. Op zich dus niet zo verschillend van het heden, maar met haar bevindingen breekt ze toch een vrij strikt debat over dit onderwerp. 

Leen’s hypothese dat niet alle prostituees* gepusht werden om te werken in de seksindustrie gaat in tegen de algemene aanvaarding ervan in de academische wereld, een idee dat haar recht tegenover heel wat andere onderzoekers plaatst. Van slavernij tot tempelprostitutie geeft ze antwoord op de meest ongestaafde argumenten en helpt ons de geschiedenis vanuit een ander perspectief te benaderen. 

Fout. Het oude Egypte heeft niet altijd slaven gehad. “We vergeten vaak dat slavernij pas in de Griekse periode (323 v.C.) werd geïntroduceerd in de Egyptische samenleving,” legt Leen uit. “En dat was bijna uitsluitend voor huishoudelijk werk. Slavernij was niet nodig in een land vol arbeiders.” De onderzoeker legt uit dat vrouwen economisch actief waren en konden, afhankelijk van hun beroep, van financiële onafhankelijkheid genieten. Ze werkten in diverse sectoren en konden zelfs actief zijn in beroepen die doorgaans eerder door mannen werden gedomineerd. De kwestie van verplicht sekswerk wordt hierdoor dus niet bewezen. 

Tempelprostitie, weeral zo’n concept uit de universitaire wereld, en een waar die wereld enorm verdeeld over is. Denk aan het dominante beeld van rijkelijk versierde tempels waar mannen terecht konden voor hete seks met prostituees. (Tempelprostitutie of sacrale komt voort uit de idee dat dit een vorm van geloofsbelijdenis was, nvdr.) “Het zijn klassieke auteurs zoals Herodotos die schreven over tempelprostitutie,” zegt Bokken. “The most shameful of the customs among the Babylonians is this: It is necessary for every local woman to sit in the sanctuary of Aphrodite once in life to ‘mingle’ with a foreign man,” schreef Herodotos.

Maar ook aan dat beeld valt te twijfelen. “Indien Herodotos gelijk had over sacrale prostitutie, zouden er op zijn minst enkele duidelijkere lokale attestaties of verwijzingen moeten bestaan. De verwijzingen naar mogelijke gevallen zijn echter te ambigu om het bestaan van tempelprostitutie te kunnen bewijzen aan de hand van lokale bronnen.” In de 19de eeuw volgden onderzoekers deze klassieke auteurs. Ze vertaalden ambigue termen zonder er echt bij stil te staan met ‘tempelprostitutie’. Voor Leen was dit een zelfbevestigende redenering, gebaseerd op weinig primaire bronnen.

“Mannelijke sekswerkers waren er wellicht ook,” vertelt de onderzoeker. “In het Grieks gebruikte men het woord kinaidos voor mannen die zichzelf prostitueerden en een passieve rol aannamen.” Deze term kon ook danser, muzikant of entertainer tout court betekenen. Maar kerkvader Clemens van Alexandrië liet zich wel uit over de ‘onnatuurlijke’ en ‘verwijfde’ kinaidos (zijn woorden) die sterk aanwezig waren in Alexandrië en “zich zelfs kleedden als prostituees.”

Er zijn ook aanwijzingen om aan te nemen dat sekswerkers niet slecht verdienden. Dat blijkt uit het Koptostarief. Vanuit Koptos vertrokken allerlei handelsroutes, het was dus een interessante toegangspoort tot Egypte. Bij de douane moest men evenwel in de zakken diepen. “Ambachtslieden betaalden acht drachmen om binnen te mogen,” vertelt Leen. “De vrouwen van soldaten en matrozen moesten daarentegen twintig drachmen betalen. Het bedrag van prostituees torende daar nog meer bovenuit met een toeslag van 108 drachmen.”

Volgens onderzoekster Sarah B. Pomeroy is dit hoge tarief voor sekswerkers een bewijs van de hoge winstmarges die ze verdienden, al zijn ook daar de academische meningen over verdeeld. “Romeins Egypte was immers een erg sociaal gestratificeerde maatschappij waarin mensen werden geacht hun plaats te kennen. In dat geval heeft het hoge tarief weinig te maken met hoe kapitaalkrachtig prostituees of hun pooiers waren, maar zou de staat prostituees expliciet buiten alle andere sociale groepen plaatsen.” Dus dat is een ander debat dat open blijft.

Vrouwen konden bij bepaalde evenementen, zoals jaarmarkten en festivals, toestemming vragen (aan hun gezinshoofd of verantwoordelijke) om zich te mogen prostitueren voor een bepaalde, in tijd beperkte, periode. De vrouwen stonden daarvoor rechtstreeks in contact met ambtenaren, zonder een tussenpersoon. Lees: zonder pooier, zonder clandestiniteit. Alles werd netjes geregeld met ostraca – potscherven die men gebruikte als betaalbewijs om ambtelijke zaken zoals belastingen te regelen. Het zijn onder andere deze ostraca die Bokken analyseerde voor haar onderzoek.

Het zijn belastingbewijzen die Bokken analyseerde om de agency van sekswerkers te onderzoeken. Taksen op sekswerk wijst namelijk op legitimiteit. “Dat werd al in eerdere onderzoeken blootgelegd,” zegt ze. “Britse egyptoloog en papyroloog Dominic Montserrat schreef bijvoorbeeld in 1996 al dat Egyptische sekswerkers net zoals andere beroepen getaxeerd werden, wat wijst op de legitimiteit van hun werkzaamheden.  De Ptolemeïsche periode (323 – 30 v.C.) was ontzettend bureaucratisch. Er zijn dan ook erg veel officiële documenten uit die tijd.”

Zo hebben we bijvoorbeeld een document teruggevonden waarin een man klaagt dat een prostituee was gaan werken zonder de taks te betalen. Ook van de Romeinse periode weten we dat prostitutie geregulariseerd was omwille van het bestaan van verschillende belastingen op prostitutie via lijsten, belastingskwitanties en rekeningen. Ook pooiers betaalden belastingen in het geval de sekswerkers die hadden. ”In die zin was het Egyptische rijk voor prostituees in ieder geval fiscaal duidelijker geregeld dan vandaag het geval is in grote delen van de wereld, waar sekswerk nog steeds tot de illegale sfeer behoort,” observeert Leen.

“Mijn onderzoek toont aan dat er sekswerkers waren die wel degelijk zelfstandig werkten. Ze betaalden zelf hun belastingen en kenden een financiële onafhankelijkheid dankzij het werk dat ze verrichten. Op die manier hadden ze meer zeggenschap over hun lichaam dan doorgaans wordt aangenomen,” legt Leen uit. Ze verwijst daarbij naar een papyrus uit een Romeins legerkamp waaruit blijkt dat de sekswerker Serapias niet tevreden was met de omstandigheden in het kamp en dreigde een petitie in te dienen tegen haar pooier bij wijze van klacht. “Met andere woorden, deze vrouwen hadden zelfbeschikking,” gaat ze verder. “Ik had niet verwacht zoiets te ontdekken. Ze hadden een stem, meer dan dat we denken.” 

Toch geldt dat niet voor alle vrouwen uit de periode. “Sommige vrouwen werden soms meegenomen uit gebieden zoals Palestina en verkocht aan Romeinse legerkampen,” voegt Leen toe. “Het is een complex beeld.” Daarnaast vond ze in de bronnen ook meldingen van geweld tegen sekswerkers, en één bron die wijst op de verkrachting van een prostituee. 

Over het onderwerp sekswerkers wordt nog steeds veel gediscussieerd en de meningen blijven verdeeld, zelfs onder feministen. Toch is het verbluffend, dat zo’n oud rijk legaliseerde wat vandaag in veel landen illegaal is - al kan je maar moeilijk rechte vergelijkingen trekken wegens de grote sociologische, culturele en historische verschillen. Met haar thesis hoopt Bokken dan ook een beter beeld te scheppen van sekswerkers in de oudheid, en dat er meer bestaat dan enkel “de meisjes die tot sekswerk verplicht werden.”

*Leen Bokken gebruikt voornamelijk de term prostituee in haar werk en niet “sekswerkers”, wat volgens haar een hedendaagse term is en dus niet van toepassing is op een periode die deze activiteit omschrijft als “prostitutie”. 

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.