Er zal meer nodig zijn dan verontwaardiging om belastingontwijking te stoppen

De rijken zullen altijd de luxe hebben van een ongeëvenaarde flexibiliteit in hun voordeel. De allerrijksten kunnen een dystopische toekomst plannen, meer vervuilen dan wie ook, de beroepsbevolking uitbuiten en op onze schouders kakken - allemaal volkomen legaal en zelfs min of meer aanvaard. Of ja, er hebben in ieder geval nog maar weinig mensen geprobeerd om er echt iets aan te doen. Het lijkt wel alsof wijzelf er niet echt een probleem in zien. 

Nochtans zijn er veel dingen die ons eraan herinneren dat we in dezelfde wereld leven. Daartoe behoren belastingontduiking en het niet-illegale equivalent daarvan, belastingontwijking. Een verraderlijk manoeuvre waarmee je via ingewikkelde financiële constructies aan belastingverplichtingen kunt ontsnappen. Deze twee praktijken kosten de staat jaarlijks miljarden euro's en hebben dus rechtstreekse gevolgen voor ieder van ons. Dit verlies aan inkomsten is vooral te voelen in de achteruitgang van onze openbare diensten, zoals de gezondheidszorg.

Het is toch onvoorstelbaar dat mensen die aan belastingontwijking doen zichzelf iedere dag in de spiegel kunnen kijken en gewoon rustig doorgaan met hun leven, nee? Hetzelfde geldt voor degene die hen helpen, trouwens. De beperkte mogelijkheden van de staat om deze plagen te bestrijden, bieden uiteraard ook geen oplossing. Maar mensen zijn al voor minder op straat gekomen. Zijn koopkracht en een gebalanceerd sociaal leven genoeg om ons blind te maken voor onrechtvaardigheid? Of is het gewoon allemaal een beetje te abstract? In realiteit zijn de problemen nochtans duidelijk.

Hoe kan het dat wij aanvaarden dat de overheid de broekriem aanhaalt en bezuinigt over de rug van de meest kwetsbaren onder ons, in plaats van het geld te gaan halen waar het zit? "Het is beter om geen specialist te zijn in dit onderwerp", grapt Christian Savestre, een specialist in belastingontwijking voor ATTAC Brussel. Savestre bestudeert het onderwerp al meer dan veertig jaar en voert ook actie om belastingontwijking te illegaliseren, een thema waarover hij met evenveel passie als verontwaardiging spreekt. In april 2021 werd hij als vertegenwoordiger van ATTAC uitgenodigd in de Kamer door de commissie Financiën. Het gesprek ging over het opstellen van “een wet die sancties tegen fiscale tussenpersonen die betrokken zijn bij fraude of agressieve fiscale planning moet verstrengen". 

Als ik hem vraag of hij de indruk heeft dat belastingontwijking meer onverschilligheid dan mobilisatie teweegbrengt, zegt hij dat het vooral een kwestie is van taal: "Als erover gepraat wordt, is dat altijd in hele technische termen en met zorgvuldig geselecteerde mensen die er ook voor gestudeerd hebben. Daardoor komt dit onderwerp heel ontoegankelijk over. Maar we moeten bewustzijn creëren en mensen doen inzien hoe buitengewoon gewelddadig dit is. Belastingontwijking, dat is een minderheid van mensen die geen deel meer uitmaken van de samenleving, maar wiens daden wel een impact hebben op ons leven.”

Om ons bewust te worden van de omvang van dit probleem, moeten we ons het onderwerp opnieuw toe-eigenen - ook al is het niet altijd eenvoudig te begrijpen. Beseffen dat belastingontwijking niet onvermijdelijk is, is van essentieel belang om de wapens in handen te nemen. Alleen zo kunnen de verantwoordelijken en de mechanismen die deze "fiscale optimalisaties" legaal en mogelijk maken, echt aangepakt worden. Een rapport uit 2019 schat dat het verlies aan inkomsten voor de staatskas als gevolg van belastingontwijking jaarlijks bijna 30 miljard euro bedraagt. Dat komt bijna precies overeen met het budget dat in 2022 werd uitgetrokken voor gezondheidszorg: 31,7 miljard euro. 

En toch zijn het niet de miljarden euro's verlies door belastingontwijking die voor verontwaardiging zorgen, maar veelal de fraude met sociale uitkeringen - als de nationalistische partijen niet te druk bezig zijn met vluchtelingen beschuldigen van het wegsluizen van overheidsgeld, tenminste. In dit verband is het altijd leuk om even te vermelden dat domiciliefraude in 2019 "slechts" een inkomstenverlies van zo’n 24,3 miljoen euro betekende voor de staat. 

Belastingontwijking is een fenomeen waarvan we in tijden van mediaschandalen misschien even schrikken, maar dat gevoel lijkt altijd snel weer over te waaien. Terwijl wij doorgaan met ons leven, maakt het neoliberalisme nochtans grondig concreet wat het reeds gekoloniseerd heeft. In 2020 onthulde VoteWatch Europe waarvoor de Belgische EP-leden gestemd hadden inzake het belastingbeleid. 60% van hen stemde tegen de mogelijke oprichting van een "Europese belastingautoriteit" om fraude en belastingontwijking te helpen bestrijden. De parlementsleden van MR, Open-Vld, CD&V en Vlaams Belang volgden de instructies van hun Europese fracties en stemden "tegen". De parlementsleden van PVDA, Ecolo, Groen, PS en sp.a stemden, net als hun fracties, “voor”. De laatstgenoemde partijen hebben - in tegenstelling tot de andere - ook gestemd voor het opstellen van een zwarte lijst van belastingparadijzen binnen de Europese Unie.

Volgens Christian Savestre "is het probleem van de belastingontwijking helemaal niet technisch, maar politiek van aard. Op dit punt kunnen we ook niet anders dan de Big Four noemen: de vier accountants-giganten die multinationals helpen om hun belastingen te “optimaliseren”. Tijdens de LuxLeaks werd PwC aangewezen als een belangrijke speler inzake belastingontwijking. Maar ook Ernst & Young, KPMG en Deloitte werden ervan beschuldigd multinationals te helpen bij onderhandelingen met Luxemburg, om zo van voordelige belastingvoorwaarden te kunnen profiteren. "Er is vaak een dunne lijn tussen wat fiscaal legaal is en wat fraude is. De Big Four spelen altijd op het randje," legt Savestre uit. Maar hoe kunnen we nog vertrouwen hebben in een Europese Unie die zegt dat ze fiscale optimalisering aan banden wil leggen, maar tegelijkertijd wordt beïnvloed door de lobby van de Big Four bij de beleidsvorming? Savestre: "De macht van de Big Four en al degenen die hen volgen, is dat zij niet langer beleidsadviseurs maar beleidsmakers zijn.” Zolang er geen gedwongen scheiding komt tussen de wetgevers en de belastingontwijkingsindustrie, is het onmogelijk om eerlijk belastingen te heffen op multinationals. Maar tot nu toe ziet het er niet naar uit dat het die kant op gaat. 

Volgens Savestre zijn er verschillende individuen en instanties die deze plaag vergemakkelijken. Eén van die goedhartige mannen, is Thierry Afschrift; een Belgisch fiscaal jurist. Afschrift - die klokkenluiders omschrijft als “verbitterde mensen die op zoek zijn naar publiciteit, corrupt of voorbereid op chantage" - is een deskundige op het gebied van fiscaal recht en strafrechtelijk ondernemingsrecht. Als goed libertariër helpt hij belastingbetalers en bedrijven om "de groeiende belastingdruk" te verlichten: hij schrijft er zelfs boeken en artikels over. In 2020 diende ATTAC een ethische klacht in tegen de man (en tegen anderen), omdat hij "de ethische verplichtingen van de advocatuur had geschonden" door deel te nemen aan "de oprichting, het beheer en de verkoop van vennootschappen gevestigd in het emiraat Ras al-Khaimah". Deze actie volgde op een reeks artikels van journalist Frédéric Loore in Paris Match Belgium, gebaseerd op de onthullingen van de Dubai Papers door L'Obs. Kort samengevat wordt de groepering ‘Hélin’ in de Dubai Papers genoemd als de organisator van een "offshore witwassysteem in de Verenigde Arabische Emiraten". Volgens deze documenten zijn er 80 Belgen die gebruik hebben gemaakt van diensten om belastingen te kunnen ontwijken. Aan het hoofd van Hélin stond de Belgische prins Henri de Croÿ, een man die al eerder in aanraking kwam met de Belgische justitie wegens belastingfraude. Afschrift werd genoemd omwille van zijn rol in de organisatie van belastingontduiking. 

Maar de zaak Afschrift werd tot tweemaal toe verworpen. Daarom wenden de eisers zich nu tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Als het effectief tot een veroordeling komt, dan is België verplicht om de wetgeving inzake de deontologie van advocaten aan te passen. Een dergelijke wijziging kan er mee voor zorgen dat ngo’s die belastingontwijking bestrijden, in de toekomst gemakkelijker actie kunnen voeren. Maar volgens Christian Savestre is de juridische aanval op Thierry Afschrift ook symbolisch: "Ik praat zijn daden niet goed, maar bij hem zit er tenminste een zekere logica achter: hij is een libertariër en dat verbergt hij ook niet. Maar al de anderen: de belastingontwijkers, de Big Four... Die mensen verbergen zich. Het zijn ook zij die we via het proces van Afschrift moeten bestrijden.

Als de EU al verlamd lijkt, dan is het op lokaal niveau nog een pak erger gesteld. Na de onthullingen van de Pandora Papers waarbij meer dan 1.200 Belgen (of mensen die in België wonen) betrokken waren, betreurde Michel Claise - onderzoeksrechter gespecialiseerd in financiële criminaliteit - in een interview het gebrek aan middelen van de Staat om belastingontwijking te bestrijden. Hij vreesde ook dat het niet tot een gerechtelijk onderzoek zou komen. 

“Als je land per land een vergelijking maakt tussen de macht van het personeelsbestand van de nationale belastingsdiensten en de macht van het personeelsbestand van de bedrijven van de Big Four, dan is het een verloren zaak,” zegt Savestre. "Dat is volledig in het voordeel van de Big Four. Er komen steeds meer zaken aan het licht, maar het personeelsbestand van de Big Four blijft verder groeien. Daaruit kunnen we concluderen dat de strijd tegen belastingontwijking voorlopig geen enkel effect heeft.” Dat kan je trouwens ook zien als je de cijfers van de vakbond NUOD Financiën checkt: het aantal personeelsleden bij de FOD Financiën is gedaald van 31.311 eind 2007 tot 22.110 eind 2017. Om nog maar te zwijgen van de verschrikkelijke statistieken over hun arbeidsomstandigheden. Het aantal werknemers bij de Big Four is in diezelfde periode juist aanzienlijk gestegen: van 559.000 in 2007 tot meer dan 1 miljoen in 2020, volgens ATTAC Brussel. 

“De middelen van alle nationale overheden nemen af," vult Savestre aan. “Dit is het geval in België, maar ook in Frankrijk. Er is een tweeledig probleem: een personeelsprobleem en een probleem wat betreft de competentie. Stel je voor: je kiest ervoor om je te specialiseren in belastingen. Nadien heb je de keuze tussen een job bij een overheidsdienst of een job bij de Big Four. Wat doe je dan? De Big Four is ook actief op universiteiten, trouwens. Een gevolg van het neoliberale beleid dat in de westerse landen gevoerd wordt, Starve the beast-gewijs.” Michel Claise zei in Solidaires - het digitale dagblad van de PVDA - het volgende: "Het staatssecretariaat voor belastingfraude is ontmanteld, de gespecialiseerde politie-eenheid wordt ontmanteld. En ze blijven restauranthouders en ondernemers aanvallen in plaats van hoger te mikken, waar het geld zit. Het is de wereld op zijn kop.”

In een poging om dit alles weer op orde te brengen, eist ATTAC dat er een wereldwijd register van lege vennootschappen wordt opgesteld, dat de samenwerking en communicatie tussen de verschillende staten versterkt wordt, dat er een einde komt aan het bankgeheim en de straffeloosheid op het belastinggebied, maar ook dat de bescherming van klokkenluiders wordt uitgebreid. Dat laatste is waarschijnlijk het meest riskante niveau van activisme. Naast klokkenluiders die naar de rechter zijn gestapt, zoals de Fransman Antoine Deltour - die werd aangevallen door zijn voormalige werkgever, PwC - hebben anderen het met hun leven moeten bekopen. Dat is het geval met Daphne Caruana Galizia, een Maltese journaliste die onderzoek deed naar o.a. corruptie en belastingontwijking. In 2017 kwam ze door een autobom om het leven. Desondanks vertelde Raphaël Halet, de andere LuxLeaks-klokkenluider en voormalig PwC-medewerker, in maart 2021 aan AFP dat er “andere onthullingen vereist zijn om de koers van de huidige fiscale lijn te veranderen.”

De activisten van ATTAC Frankrijk hebben in de loop der jaren al verschillende, symbolische acties tegen Franse banken op poten gezet. In juli 2021 bekladden een twintigtal actievoerders de voorgevel van de Samaritaine in Parijs. De actie leidde tot heel wat verontwaardiging, met name bij mensen voor wie een paar liter plakkaatverf op een muur smeren meer weg heeft van terrorisme dan het versterken van ongelijkheden en het in gevaar brengen van kwetsbaren in de samenleving. ATTAC Frankrijk zegt ook dat het de bronheffing wil vermenigvuldigen door zich te richten op bedrijven die zich schuldig maken aan belastingontwijking, zoals Amazon of Total. Volgens hen is dit de enige manier om belastingen en de (on)rechtvaardigheid die ermee gepaard gaat in het middelpunt van het publieke debat te plaatsen. “Voor zover ik weet, staan er in België geen gelijkaardige acties gepland," zegt Christian Savestre. "Maar ik denk dat het misschien wel de overweging waard is, zodat mensen er tenminste al over praten. Maar er is een gigantische kracht die voortdurend tegenwerkt.”

Volgens Savestre kunnen de gevolgen van belastingontwijking dagelijks gemeten worden. Maar zolang er geen massale bewustmaking of collectieve mobilisatie komt, zal er maar weinig veranderen: "Organisaties kunnen niet alleen druk uitoefenen op de regeringen, ze moeten vooral proberen om mensen die moeilijk te motiveren zijn ervan te overtuigen dat zij worden platgewalst door een officiële doxa die zich achter de legaliteit verschuilt. We moeten de juiste termen gebruiken om over belastingontwijking te praten. Wanneer we zeggen "fiscale optimalisatie", impliceert dit dat het om een goed beheer gaat. Het heeft ook geen zin om de namen van de ontwijkers publiek te maken. Waar het wel om draait, is dat de mensen die dit alles organiseren in de schijnwerpers komen te staan. We moeten dit soort organisaties aan de kaak stellen.” Maar daarvoor moet het onderwerp eerst wat vaker op tafel worden gelegd. 

Misschien helpt dit gebrek aan concrete, collectieve actie zelfs om het geweten van organisaties en specialisten zuiver te houden. Onder burgers leeft vooral het idee dat de "plundering van de gemeenschap" ons petje te boven gaat, terwijl politieke passiviteit het gevoel van machteloosheid op individueel niveau versterkt. Maar misschien beseffen we gewoon niet hoe gewelddadig een plaag als belastingontwijking eigenlijk wel niet is. Hoe kan je een dergelijk gebrek aan mobilisatie anders verklaren? 

De overgang naar actie vereist ongetwijfeld de popularisering van het onderwerp, alleen zo kunnen we de strijd democratiseren. Als we onze woede juist richten, dan kan ze constructief zijn en een vruchtbare bodem vormen voor collectieve bewustwording. Tot het zover is en tot er een opening is gevonden om dit probleem aan te pakken, zou het verstandig zijn om de beschuldigende vinger naar de juiste personen te wijzen. Het is misschien een goed idee om te beginnen bij het begin: de echte tegenstanders identificeren en alle hypocrisieën die belastingontwijking mogelijk maken, blootleggen.

Geld is er genoeg. Maar zolang de overheden hun kop in het zand blijven steken voor de ultrarijken die regelingen treffen om geen belastingen te moeten betalen, zullen wij de gevolgen daarvan moeten ondergaan. We zullen moeten toekijken hoe een deel van onze eigen verworvenheden, zoals onderwijs en gezondheidszorg, langzaamaan opnieuw verdwijnen. Tenzij we eindelijk inzien hoe hypocriet de problemen zijn die belastingontwijking omvat. De schade die aan het algemeen welzijn wordt toegebracht is enorm. Het gebrek aan schaamte van de mensen en multinationals die zich hieraan schuldig maken, kan dus maar beter streng bestraft worden. Verbale verontwaardiging zal ons niet ver brengen.

Volg VICE België ook op Instagram.