FYI.

This story is over 5 years old.

Stuff

De vluchtelingenstroom neerzetten als een rattenplaag is een gevaarlijke stap richting genocide

Een gesprek met de voormalig adviseur van Kofi Annan, communicatiewetenschapper Cees Hamelink, over een doodenge propagandavideo over de vluchtelingenkwestie.

Hoe we met de vluchtelingenstroom omgaan, en er tijdens kerstdiners over praten, hangt vooral af van hoe we die vluchtelingen zien. Zijn het mensen die een oorlog ontvluchten; heeft de hele onderwereld van het Midden-Oosten iedereen met een sportschoolabonnement richting Europa gestuurd; zijn het mensen die graag een fijne toekomst willen; stroomt er een islamrivier Europa binnen?

Je hoeft geen duizend colleges communicatiewetenschappen te hebben gevolgd om te begrijpen dat media daar een grote rol in spelen – van het reguliere journaal tot vergaande propaganda. Mensen die het opvangen van de vluchtelingen een goed idee vinden verspreiden facebookposts, foto's en filmpjes die de vluchtelingen zo rooskleurig mogelijk afschilderen – mensen die het een slecht idee vinden doen het tegenovergestelde.

Advertentie

Het meest indrukwekkende van alle vluchtelingenpropaganda die ik heb gezien is bovenstaande bombastische compilatievideo (op YouTube meer dan vijf miljoen keer bekeken), die de vluchtelingen neerzet als aan soort agressieve rattenplaag die Europa komt opeten. Wat je ook van de kwestie vindt, en hoe goed je ook weet dat het een vertekend beeld van de werkelijkheid is, het kan haast niet anders dan dat tijdens het kijken ervan de rillingen je koud over de rug lopen.

De video hield me erg bezig, en ik wilde erover praten met iemand die verstand heeft van dit soort propaganda. Ik kwam al snel uit bij Cees Hamelink, van wie ik duizend colleges communicatiewetenschappen heb gevolgd. Hamelink is emeritus-hoogleraar aan de UvA, VU en op Aruba, voorzitter van de Nederlandse Liga van de Rechten van de Mens, en was een tijd lang de persoonlijke adviseur van Kofi Annan. Samen keken we naar de video en spraken we over propaganda, reguliere media en hoe we van alle stappen richting genocide al een gevaarlijk endje op weg zijn.

Cees Hamelink. Foto via Wikipedia

VICE: Om bij het begin te beginnen, is deze video propaganda?
Cees Hamelink: Ja, het klassieke recept. Propaganda is het verspreiden van een bepaald gedachtegoed, een geloof. Dat zie je hier steeds weer terug: er wordt je een beeld opgedrongen dat gebaseerd is op de meest fundamentele onderscheiding die mensen kennen: wij en zij, waarbij 'wij' de slachtoffers zijn die bedreigd worden door 'hen' – de fundamenteel anderen.

Advertentie

Het lijkt wel een rattenplaag he?
Ja, een tsunami. Die enorme stoeten hebben iets heel bedreigends. Een soort kakkerlakken in de aanval. Ze worden heel agressief neergezet: deze mensen zijn niet op de vlucht, maar op weg naar ons. Naar onze huizen. Klassiek is om die bedreiging extra kracht bij te zetten, door steeds maar weer die intimiderende massa's te laten zien. Dat zijn 'oerbeelden'.

Wat zijn oerbeelden?
Beelden die onze diepste emoties aanspreken. Bijvoorbeeld het idee van 'ze nemen onze huizen over', zoals bij die huilende vrouw [0:50]. Een klassieker. Of het beeld dat ze onze vrouwen komen stelen en verkrachten [5:16, 16:55]. Dat ze zich vergrijpen aan onze kinderen. [8:50, 18:22] En er is altijd het idee van samenzweringsdenken, allianties die stiekem gesmeed worden: de zionisten, de lefties.

Still uit de video (op 01:04)

Wat is het doel van zo'n video?
De situatie neerzetten als een grote ramp, de bezorgdheid extreem uitvergroten, en ervoor zorgen dat die angsten zulke ernstig vormen aannemen dat dat vroeg of laat tot moord en doodslag leidt.

Oei. Denkt u dat een video al deze mensen daartoe zal zetten?
Nou, propaganda werkt het best in een omgeving die totaal wordt beheerst door die propaganda – een totalitaire samenleving. Dat was het grote succes van nazipropaganda; het was alomtegenwoordig, je hoorde niets anders. Als er geen andere verhalen worden aangeboden, dan kunnen mensen haast niet anders dan het te gaan geloven. Daardoor is propaganda nu minder effectief, omdat er veel meer verschillende geluiden beschikbaar zijn. Op het NOS Journaal zie je iets heel anders dan dit.

Advertentie

Wat vindt u van de manier waarop er in het NOS Journaal en andere media wordt bericht over de vluchtelingencrisis?
Ik heb al grote moeite met het woord 'crisis'. Het is een trend van de laatste paar jaar om alles een crisis te noemen: een adhd-crisis, een klimaatcrisis, een vluchtelingencrisis. Door iets een crisis te noemen voed je een misschien terechte bezorgdheid. Europeanen zijn enorm bezorgd, dat kun je zien in alle onderzoeken. Op zich is dat nog niet eens zo vreemd, maar het uitvergroten van die bezorgdheid is zorgelijk, omdat we in de geschiedenis hebben gezien – en dit klinkt heel overdreven maar historisch klopt het wel – dat genocidale moordpartijen worden voorafgegaan door een grote mate van bezorgdheid. De Duitsers waren ontzettend bezorgd over de toekomst. De Hutu's in Rwanda waren ontzettend bezorgd.

Dit klinkt enorm ernstig.
Ik pleit ook al lang voor een 'genocidemelder'. We hebben genocides altijd aan zien komen: in Rwanda, in Duitsland, waar dan ook.

Is er nu een genocide op komst?
Laat ik vooropstellen: het is enorm ingewikkeld om mensen elkaar te laten vermoorden. Alleen gestoorden – zo'n 2%-3% van iedere bevolking – kunnen iemand anders in de ogen aankijken en vermoorden, maar voor het overgrote deel is dat vrijwel onmogelijk. Die hebben een steuntje in de rug nodig. Propaganda speelt daar een grote rol in. Eerst moet er een bezorgdheid worden uitvergroot, vervolgens moet er een oorzaak worden aangewezen – een groep mensen, het liefst mensen die een beetje anders zijn. Vervolgens moeten die mensen worden gedehumaniseerd: het is onkruid, het zijn ratten. In Duitsland werden de joden 'untermenschen' genoemd; in Rwanda noemden de Hutu's de Tutsi's stelselmatig 'kakkerlakken'. Kakkerlakken zijn veel makkelijker te vermoorden dan mensen.

Advertentie

Still uit de video (op 0:33)

Gebeurt dat dehumaniseren al? Ik heb niet het gevoel dat de vluchtelingen al 'kakkerlakken' worden genoemd.
Nou, je ziet wel vaak het gevoel terugkomen van 'ze horen hier niet echt, ze zijn fundamenteel anders'. Als je vluchtelingen gaat beschrijven als een groep die eigenlijk niet bij de samenleving hoort, omdat ze uit een ander moreel universum komen, dan is dat een stap in die richting. Dat zie je ook wanneer het gaat over of vluchtelingen dezelfde rechten moeten hebben als wij. Dan blijkt dat veel mensen vinden dat er voor die groep andere regels gelden dan voor ons.

Wat vindt u daarvan?
Veel mensen, vrienden van mij die VVD stemmen bijvoorbeeld, zeggen: die universele mensenrechten zijn goed, maar ze gelden eigenlijk alleen voor onze eigen burgers. Ik zeg dan altijd: oké, maar zou je dan niet eerlijk zijn? Zou je dan niet naar New York willen gaan om tegen de VN te zeggen dat wij aan die mensenrechten niet meer meedoen? Dat wij ten diepste vinden dat een vluchteling uit Syrië of Eritrea niet net zoveel aanspraak maakt op gezondheidszorg, onderwijs en huisvesting als onze burgers? Ik kan me best voorstellen dat je daar misschien niet meer aan mee wil doen, maar als je dat werkelijk vindt, wees dan eerlijk en zeg tegen Ban Ki-moon dat Nederland zich terugtrekt uit het internationale mensenrechtenregime.

Still uit de video (op 18:39)

Waar komt het idee vandaan dat burgers meer rechten hebben dan mensen zonder papieren?
Ik snap wel dat er spanningen zijn; die zijn er in de tweede helft van de twintigste eeuw altijd geweest, toen de arbeidsmigratie grootschalig op gang kwam. Mensen zijn tribalisten: we hebben altijd in stamverbanden geleefd, en ons altijd bedreigd gevoeld door andere gemeenschappen. Dat is best logisch, omdat we dezelfde grondstoffen moeten delen. Xenofobie is iets dat in ons zit.

Advertentie

Hoe erg is dat?
Als we niet in staat zijn om over de grenzen van dat tribalisme heen te groeien, om dat klimaat van die universele mensenrechten te handhaven, dan denk ik dat het bijna onvermijdelijk is dat er steeds meer buitengewoon wraakzuchtige, verkeerde groepen zullen zijn die denken: als ik toch niet serieus wordt genomen en niks beteken, dan heb ik niks te verliezen.

Still uit de video (op 17:11)

Kunnen we ooit van xenofobie afkomen?
Misschien. Mensen zijn namelijk tegelijkertijd in staat om bezorgdheid en empathie te tonen voor mensen buiten onze stam. In de Tweede Wereldoorlog hebben mensen enorme risico's genomen om mensen te redden die ze niet kenden of aardig vonden. Dat is heel altruïstisch. Het probleem is dat op het moment dat het slecht gaat, en er een grote druk op bestaansmiddelen wordt uitgeoefend, het in de geschiedenis nog nooit anders geweest dan dat dat altruïsme wordt ingeruild voor een heel grof en bruut egoïsme. Daarom vind ik het zo belangrijk dat je met woorden als 'crisis' en 'het is vijf voor twaalf' en 'oorlog' heel zorgvuldig omgaat, want die wakkeren dat gevoel aan dat uiteindelijk kan leiden tot genocide.

Gaat het nu slecht?
Nou, de klimaatcrisis zou een hele goede conditie kunnen zijn waaronder wij het altruïsme over de grenzen van onze stammen ernstig gaan beperken. Dat zijn vele voorbeelden van, uit eerdere tijden waarin het klimaat bizarre vormen aannam.

Bent u pessimistisch?
Ik vind het niet ongevaarlijk wat er nu gebeurt – de manier waarop het vluchtelingenprobleem in de politiek en media wordt neergezet. Toch ben ik een optimist; ik heb het grootste vertrouwen in het vermogen van mensen om over dingen na te denken en problemen op te lossen. We hebben al zoveel uitdagingen overleefd. Als evolutiepsycholoog denk ik dat het ook nu wel weer zal lukken. Maar dat laat onverlet dat ik ook weet dat als de crisis toeslaat, we onze eigen kinderen opeten.

Haha, die laatste zin – echt een college-afsluiter. U moet er vandoor he?
Valt het op?

Ja. Bedankt!