Achter de schermen bij het meest prestigieuze ballet van Rusland

We kennen Rusland vooral als het land van het communisme, bontjassen en wodka, maar in dat rijtje hoort eigenlijk nog iets anders thuis: het Bolsjojballet. Het ballet bestaat al sinds 1776 en geldt als een van de meest prestigieuze balletgezelschappen van de wereld, een invloedrijk Russisch bolwerk van nationale trots en creativiteit. Het is geen toeval dat het gezelschap huist in een van de meest statige gebouwen in Moskou, op nog geen halve kilometer afstand van het Kremlin op het Rode Plein. Het Bolsjoj (Russisch voor ‘groot’) is al eeuwen niets minder dan een politiek instrument: dansers werden vrijgesteld van militaire dienst, en het ballet werd strategisch ingezet om positieve boodschappen over het leven in de Sovjet-Unie over te brengen. Zo werden voorstellingen getoond aan internationale diplomaten die het land bezochten, waardoor het theater tijdens de Koude Oorlog een van de belangrijkste ontmoetingspunten in de stad werd. En hoewel er meerdere Russische organisaties en bedrijven zijn die op internationaal gezag kunnen rekenen, is er geen enkele die het Bolsjoj kan evenaren wanneer het aankomt op reputatie en symbolische waarde.

Het Bolsjojballet is zo de belichaming van de Russische grandeur en durf, met een theater dat duizenden bezoekers per voorstelling aankan. Maar terwijl het ballet zelf geroemd wordt om zijn klassieke verhaalballet, zijn de verhalen van áchter de schermen een stuk minder onschuldig en frivool, met een gezelschap dat bevlekt is door corruptie en schandalen. Eén van die schandalen zou het ballet tot wankelen brengen.

Op de nacht van 17 januari 2013 kreeg de voormalige danser en huidige artistiek directeur Sergei Filin zoutzuur over zijn gezicht gegooid, toen hij vlak buiten zijn appartement liep. Het maakte hem bijna volledig blind. Het meest gangbare verhaal luidt dat de aanval plaatsvond in opdracht van de hoofddanser Pavel Dmitrichenko, nadat Filin weigerde om Dmitrichenko’s vriendin te casten voor de rol van Odette in het Zwanenmeer. Dmitrichenko gaf toe dat hij inderdaad achter de aanval zat, maar dat het nooit de bedoeling was geweest om Filin met zoutzuur te verminken. Dat idee was volgens hem afkomstig van de aanvaller zelf, Joeri Zatroeski. Hoe dan ook zitten beide mannen (net als de chauffeur van de vluchtauto) momenteel vast. Het verhaal over de aanval reikte tot ver buiten de balletwereld, net als het langzame herstel van Filin. Na een flink aantal operaties heeft hij zijn gezichtsvermogen weer enigszins terug, genoeg om zijn werk als artistiek directeur van het ballet voort te kunnen zetten.

De gevolgen van het schandaal reiken verder dan alleen dit incident. Het Bolsjojballet heeft altijd al symbool gestaan voor Rusland en haar rol op het mondiale toneel, een rol die zich momenteel niet bepaald laat kenmerken door stabiele, diplomatieke relaties met andere wereldmachten. In de documentaire Bolsjoj Babylon is te zien wat deze aanslag precies voor impact heeft gehad, niet alleen op de balletwereld, maar ook op Rusland. Sleutelfiguren worden geïnterviewd, maar ook jonge ballerina’s en docenten, om een idee te krijgen van het leven achter het imposante rode gordijn.

We spraken met de Britse regisseur Nick Read, en hadden het over Russische politiek, dans, machtspelletjes en hoe hij de Russische balletwereld ervaarde als buitenstaander. En we kregen alvast een exclusieve clip van de film.

The Creators Project: Hoe kwam je erop om deze film te maken? Wat had je hiervoor zelf met ballet – als je er überhaupt iets mee had?
Nick Read: Ik wist helemaal niets over ballet toen ik aan dit project begon. Toen de zuuraanval plaatsvond waren Mark Franchetti – de producent en coregisseur – en ik in het noorden van Rusland, om een film te  maken over seriemoordenaars in gevangenissen. Mark is ook journalist, en kreeg van zijn krant The Sunday Times de opdracht om een stuk over het incident te schrijven. Op dat moment wisten we niet wie er verantwoordelijk was voor de aanval en was het vooral een mysterieuze misdaad die we interessant vonden, maar nadat ze Dmitrichenko arresteerden bleven de deuren gesloten voor zeven of acht maanden, en konden we er weinig mee. Maar ik bleef geboeid door dit instituut, en wilde er graag een film over maken.

Ben je van tevoren naar balletvoorstellingen geweest?
Ik heb veel verschillende balletvoorstellingen gezien, zoals het Zwanenmeer van Matthew Bourne, maar ook films over ballet, vooral documentaires en speelfilms. Ik heb veel huiswerk gedaan voordat we begonnen met opnemen. Maar tegelijkertijd werkte het feit dat we niet zo goed thuis waren in deze wereld ook in ons voordeel – we behandelden de grote sterren van het ballet zoals ieder ander, zonder overdreven eerbiedig te zijn. Natuurlijk waren we heel erg beleefd, maar we voelden niet de verplichting om bepaalde mensen koste wat kost aan het woord te laten. We spraken bijvoorbeeld met mensen als Svetlana Zakharova, een hele grote naam in het ballet. Ze is een fantastische danseres, maar eigenlijk helemaal niet zo’n goed filmpersonage. Het was nooit ons plan om een film te maken voor balletliefhebbers – we wilden nog veel meer mensen bereiken. En als outsider kom je dan verder.

Ik kan me voorstellen dat het filmen van dansers een bepaalde cameravoering met zich meebrengt. Hoe pakte jij dat aan?
Veel balletfilms – vooral de dansperformances – worden opgenomen met een wide shot, maar het leek mij juist interessant om ballet van een andere kant te laten zien. Ik filmde de dansers bijvoorbeeld vanaf backstage, omdat mensen de voorkant inmiddels wel kennen, en om de emoties op de gezichten van de dansers te kunnen zien maakte ik ook veel close-ups. Vooral vlak voordat ze op het podium gaan, wanneer de spanning voelbaar is, en juist op het moment dat ze net klaar zijn – dan zijn het haast atleten die net een honderd meter hebben gerend, compleet buiten adem. Ik gebruikte camera’s en lenzen die met weinig licht kunnen opnemen, zodat ik ieder donker hoekje kon vastleggen.

De laatste tijd hebben we veel films over ballet zien langskomen, zoals Black Swan, Flesh and Bone, en Breaking Pointe. Daarvoor had je ook al klassiekers als White Nightsen Center Stage. Hoe verhoudt deze film zich daartoe?
Wat de psyche van de dansers betreft, zijn we zeker wel wat geïnspireerd geraakt door Black Swan. Maar dat blijft natuurlijk een fictieverhaal. Verder wilde ik vooral de dansvoorstelling op een totaal andere manier laten zien dan we kennen, en een verhaal vertellen dat door personages gedreven werd, heel intiem en persoonlijk. Maar we wilden ook iets groters vertellen – niet alleen wat er binnen, maar ook wat er buiten het theater gebeurt. Ik probeerde zoveel mogelijk te vermijden dat we in andermans voetstappen zouden lopen. De regisseur Fred Wiseman heeft ook veel films over dit onderwerp gemaakt, net als andere collega-filmmakers in de Verenigde Staten, en ik heb al hun films gezien. Maar deze zijn allemaal nogal objectief en observerend, terwijl ikzelf vooral een dynamisch en geconstrueerd verhaal wilde maken.

In de film verken je de nasleep van het schandaal, en hoe het instituut veel negatieve plubliciteit te verduren krijgt. Denk je dat deze film een genuanceerder beeld schetst van die periode, of wakkert het de vlammen van de controverse misschien alleen maar verder aan?  
Dit soort intriges hebben zich jarenlang allemaal achter gesloten deuren afgespeeld, en we hadden het geluk dat we op het juiste moment op de juiste plek waren toen de algemeen directeur Vladimir Urin net werd aangesteld. Hij wilde ervoor zorgen dat het ballet transparanter zou worden, en hij hield zich aan zijn woord. We stelden voor om één seizoen in het Bolsjoj te filmen, in een periode waarin het zoutzuurincident onmogelijk onbesproken kon blijven, en ze hun zwaar beschadigde imago probeerden te repareren  – veel mensen zien het als de zwartste bladzijde in de geschiedenis van het Bolsjojballet. We hadden geluk dat we Urin troffen, want hij gaf ons overal toegang toe. Alle deuren stonden open en er was niemand met wie we niet konden praten. Dus om je vraag te beantwoorden: ja, ik denk dat deze documentaire in zekere zin de vlammen van de controverse aanwakkerde, of in ieder geval de herinnering aan het schandaal in leven hield. We maakten deze film toen de crisis in Oost-Oekraïne net oplaaide, waardoor de relatie tussen Rusland en het Westen tot een dieptepunt was gedaald, en Rusland zelf werd afgeschilderd als een land dat alle banden met het Westen wilde opheffen. Maar ook dat weerhield Urin er niet van om de deuren voor ons te openen.

Ik hoop dat deze film mensen verrast omdat het een ander soort Rusland laat zien dan ze misschien gewend zijn, zowel in negatieve als positieve zin. Urin vroeg ons alleen om een eerlijk beeld te schetsen. Hij heeft de film gezien en hij vindt het een oprecht document geworden.

Kunst is een fundamenteel onderdeel van Rusland dat door het Westen vaak wordt vergeten, zo lijkt het, zeker vandaag de dag. In de Sovjettijd wist iedereen wat het Bolsjoj was, maar als men tegenwoordig aan Rusland denkt dan zijn de meeste associaties veelal politiek, dus het is fijn om een film te zien die op de kunst focust.
Zeker, maar het ballet zelf is natuurlijke ook een politieke institutie. Het theater ligt op slechts een paar honderd meter van het Kremlin, en het wordt volledig door de staat gesubsidieerd. In de Raad van Toezicht van het Bolsjoj vind je vele invloedrijke leden van de politieke elite, dus er is een hele actieve en soms zelfs ongezonde bemoeienis met wat er in het Bolsjoj gebeurt. Toen Urin er begon, zei hij: “Ik neem deze baan op me, maar alleen als er niet teveel politieke inmening is.” Er zal altijd een bepaalde mate van politieke druk van buiten bestaan.

Dmitri Medvedev noemde het ballet ooit Ruslands “geheime wapen.” En het is lang als een politiek verlengstuk gebruikt. Afgaande op de film lijkt het alsof Urins persoonlijke en politieke ambities daarbij soms ook in knel raakte. Hoe kan het dat al die verschillende ambities niet tot een kookpunt raken?
Om te beginnen is Urin een fascinerende man. Aan de ene kant zou je denken dat hij een Poetinaanhanger is, alleen al vanwege zijn aanstelling. Hij moest verschijnen op het Kremlin en zijn voorgenomen beleid doornemen. Maar aan de andere kant is het een eenling, een non-conformist, en zocht hij expres de publiciteit toen hij zei dat hij niet teveel inmenging van bovenaf wilde. Dus je hebt iemand die bijna een soort autocraat is – er zit een scène in de film waarin hij Filin een uitbrander geeft en je heel goed merkt hoe erg deze man in zijn eigen autoriteit wil staan. Ik vroeg hem een keer of hij in democratie geloofde en hij lachte alleen maar. Maar hij is ook een enorm ervaren theatermanager met zijn vijftien jaar ervaring bij het Stanislavskitheater. Hoe hij die persoonlijke ambitie met de politieke druk weet te rijmen is een gevaarlijke koorddansact. Hij heeft de functie ook meermaals afgeslagen, juist omdat de druk zo hoog is. Ik vind het des te indrukwekkender het hoe hij, toen hij eenmaal toch directeur werd, in staat bleek om zo geliefd te zijn bij het balletgezelschap. Hij was in staat om veel van de kritieken die in de nasleep van het zoutzuuraanval opborrelden neer te slaan.

Had je het gevoel dat veel mensen bang waren te praten over de situatie, zeker voor de camera?
Natuurlijk was er een zekere mate van zelfcensuur, maar het is moeilijk om te weten waar precies. Toen we begonnen met filmen was de aanval nog heel vers, als een open wond. Niet alleen de aanval zelf, maar ook de nasleep ervan: mensen namen ontslag, mensen werden ontslagen, het management veranderde, er was veel ophef in het gebouw, en ik denk dat veel mensen, zeker het balletgezelschap, vooral gewoon verder wilden met waar ze het beste in zijn: optreden. Dus aan het begin waren veel mensen terughoudend om de controverses en schandalen onder ogen te komen, of naar Dmitrichenko’s motieven te gissen. Er heerst een sfeer waarbij mensen een soort van kleine groepjes van loyalisten om zich heen verzamelen, mensen waar je van op aan kunt, wat op zijn beurt weer de geruchten voedde over corruptie, seksuele gunsten en wanpraktijken rondom het castingsproces. Maar na een maand of vier werd iedereen wat reflectiever en begonnen ze het zelf meer over het voorval te hebben. Ze zijn erg loyaal, dus het ligt niet in hun natuur om negatieve dingen te zeggen over het instituut of hun collega’s, zelfs al zijn ze onderling enorm competitief.

Hoe wist je, na alle gesprekken die je hebt gevoerd en de tijd die je doorbracht in het gebouw, dat het project voor jou was afgesloten? Hoe wist je wanneer je genoeg vragen had gesteld?
Dat is een goede vraag. Simpel gezegd kun je het dan hebben over het einde van het seizoen. Het seizoen duurde negen maanden, en we dachten van tevoren dat dat wel genoeg voor ons zou zijn. Maar na een half jaar begonnen we te twijfelen of we wel zouden krijgen waar we naar op zoek waren. Het echte verhaal moesten we zoeken in de montageruimte, waar ik het meestal overnam van Mark. Bij speelfilms heb je gewoon een script en weet je van tevoren welk verhaal je wilt vertellen, maar dat was bij ons niet het geval. Dat is misschien het enige ongebruikelijke van onze werkwijze: de verhaallijn hebben we pas relatief laat bedacht. Aan het eind van het seizoen hadden we genoeg interessante personages en materiaal om mee te werken, en moesten we vooral nog kiezen welke fragmenten we zouden gebruiken, en in welke volgorde.

Ten slotte: welke boodschap wil je de kijkers meegeven met deze film, over het ballet en het schandaal?
Ik hoop dat de kijkers na het kijken van deze film iets hebben geleerd over Rusland, en dat de vraag wat het Bolsjoj zo uniek maakt nogal lastig te beantwoorden is. Ik denk dat de mensen verrast zullen zijn door hoeveel toegang we hebben gekregen, juist in deze tijd. Voor iedereen die niets van ballet weet, hopen we dat ze het kunnen waarderen als kunstvorm. Zelf ben ik in ieder geval veel enthousiaster geworden, en ik zou graag snel een voorstelling bezoeken, na de hele tijd backstage te zijn geweest. Ik was diep onder de indruk van de toewijding en offers die de dansers maken om zo goed mogelijk te worden, en ik hoop dat de kijkers net zo verrast zullen zijn als ik dat was. Insiders weten wel hoeveel er gezwoegd wordt, maar ik vond de fysieke inspanningen en de resultaten die dit opleverde heel bijzonder. Hopelijk met een nieuwe generatie aan balletsterren tot gevolg.

Bolshoi Babylon is beschikbaar op HBO On Demand en komt uit op 8 januari. Bezoek de officiele website voor meer informatie.