Bij wraakporno op Telegram wordt de schuld nog steeds bij de slachtoffers gelegd

Expose-groepen op Telegram waarin zonder toestemming naaktfoto’s van mensen worden gedeeld, zijn razend populair In Nederland. VICE zat enkele maanden in vier van dit soort groepen: eentje met 80.000 gebruikers, een andere waar er 70.000 mensen gebruik van maken en nog twee andere waarin 33.000 en 23.000 gebruikers zitten. 

Daarin kwamen we wanstaltige zaken tegen. In de groepen worden voornamelijk seksfilmpjes gedeeld van meiden, die soms minderjarig zijn. Ook worden er foto’s gedeeld van toevallig voorbijlopende vrouwen op straat, met de vraag om naaktfoto’s van die vrouwen te regelen. Er worden adressen en telefoonnummers van derden gedeeld, soms met de oproep om die personen lastig te vallen. Jongeren worden vernederd, gechanteerd en bedreigd. Er wordt gescholden op zwarte mensen en moslimvrouwen. Ook kwamen er screenshots voorbij uit het filmpje dat onlangs gemaakt werd door de vrouw die met haar telefoon vastlegde hoe ze haar halfzus neerstak. 

Volgens onderzoek van Pointer bestaat een deel van die gebruikers uit jonge (soms zelfs minderjarige) jongens. De veroordelende manier waarop zij kijken naar vrouwen en meisjes die wel eens sexy of naakt voor een foto poseren, is verontrustend. Die houding kan versterkt worden door goedbedoelde seksuele voorlichting of preventiecampagnes, zeggen sommigen. Schrijver en journalist Jantine Jongebloed benadrukt in het boek Wie zette mijn naaktfoto’s online bijvoorbeeld dat het cruciaal is om bij voorlichting over naaktfoto’s de nadruk op de ontvanger te leggen. Met het maken van sexy foto’s is niets mis, de verantwoordelijkheid ligt bij de ontvanger om verantwoordelijk met zulke beelden om te gaan. 

In 2021 wordt er in voorlichtingslessen en campagnes nog vaak nog altijd op gehamerd dat je altijd voorzichtig moet zijn met de beelden die je maakt. Je leert bijvoorbeeld dat het onverstandig is om een naaktfoto te maken waar je gezicht ook op staat, en dat het eigenlijk sowieso beter is om nooit een naaktfoto te versturen. Dat is ergens een begrijpelijke boodschap, maar het versterkt het idee dat diegene die wél een keertje een naaktfoto maakt, er bij wijze van spreken om gevraagd heeft. En dat is bovendien buiten mensen zoals Zuellen, gerekend, die gefilmd werd zonder dat ze er erg in had. 

“In onze voorlichting aan professionals geven we mee: hou op met het ‘stuur-geen-naaktfoto’s’-narratief. Dat levert namelijk veel meer schade op dan dat het goed doet,” vertelt Simone Belt, beleidsmedewerker en hulpverlener bij Helpwanted.nl. Het is allang geen kwestie meer van wel of geen naaktfoto’s sturen, zegt ze. “Er is vandaag de dag amper nog een scheiding tussen je offline en je online leven. Het zou heel raar zijn als we denken dat dit op gebied van seksualiteit wel zo is. Natuurlijk beleven we seks vooral online, want daar bevindt een groot deel van ons sociale leven.” 

“De jongeren die naaktfoto’s willen sturen, gaan het toch wel doen. In verreweg de meeste gevallen gaat dat ook gewoon goed. Maar als het dan bij uitzondering een keer mis gaat, dan durven die jongeren geen hulp meer te vragen, omdat ze voelen dat het hun eigen schuld is,” zegt Belt. Ze haalt hierbij een voorbeeld aan van een meisje dat door een schoolgenoot gedwongen werd om naaktfoto’s te sturen. Diegene had de beelden vervolgens naar een aantal vrienden doorgestuurd. Het meisje durfde dit niet aan haar ouders te vertellen, omdat die haar juist altijd verteld hebben dat je geen naaktfoto’s moet sturen. Ze was doodsbang dat haar moeder boos zou worden. 

“Veel jongeren beginnen hun verhaal bij ons ook met: ik heb iets heel stoms gedaan,” vult Belt aan. Volgens Belt hebben slachtoffers op die manier vaak twee keer last van de situatie: op het moment dat hun foto wordt verspreid, en op het moment dat van de hele maatschappij (inclusief de gebruikers van expose-griepen) te horen krijgen dat ze hun leed zelf veroorzaakt hebben. “Op scholen hoor je ook heel vaak dat jongeren vinden dat als je naaktbeelden van jezelf maakt, het je eigen schuld is dat die vervolgens verspreid worden.” 

Het is dus van belang om in seksuele voorlichting de focus te leggen op de mensen die die foto’s doorsturen, en niet degene die gebruik maakt van diens seksuele vrijheid. Een dergelijke omslag in mentaliteit zou mensen die anderen ‘exposen’ in Telegramgroepen de wind uit de zeilen nemen. 

Maar zoiets is natuurlijk lastig om in korte tijd voor elkaar te krijgen. Er zou ook direct ingegrepen kunnen worden, door personen die zonder toestemming naaktfoto’s van anderen delen te vervolgen en te straffen. Telegram is al verschillende keren benaderd door Helpwanted.nl, maar het bedrijf heeft vooralsnog geen actie ondernomen. Waarom is dat?

De regels voor wat er wel en niet mag in zo’n Telegramgroep zijn ontzettend troebel. Charlotte Meindersma, jurist gespecialiseerd in (straf)recht en social media, vertelt aan VICE dat er een aantal zaken zijn die zonder meer illegaal zijn. Het is bijvoorbeeld illegaal om seksfilmpjes en naaktbeelden van minderjarigen te verspreiden of om die op te slaan op je telefoon, ook als je niet op de hoogte bent van het feit dat die persoon minderjarig is. Daar kan een taakstraf op staan of je kan er door in de gevangenis belanden. Als minderjarig slachtoffer kun je dus de persoon die de beelden heeft verspreid aanklagen, en daarnaast iedereen die de beelden heeft opgeslagen. 

Hoewel in de regels van de groepen staat dat beelden van minderjarigen niet welkom zijn – en dat die ook meteen verwijderd zullen worden, worden er volgens Belt alsnog veel beelden van minderjarigen in de groep gedeeld. Een deel van die slachtoffers neemt contact op met Helpwanted.nl

“Wanneer iemand zonder toestemming naaktbeelden verspreidt van een volwassene, dan is het een stuk lastiger om diegene te vervolgen,” vertelt Meindersma. “Er is een wetsvoorstel om wraakporno strafbaar te maken, maar dat is het op dit moment nog niet.” Ook het verspreiden of simpelweg willen achterhalen van privégegevens, zoals adressen en telefoonnummers (wat ook wel ‘doxxing’ wordt genoemd), is vooralsnog niet strafbaar. Het wetsvoorstel om dit strafbaar te maken is er wel, maar dat is nog niet aangenomen. “Pas wanneer je daarbij ook iets zet als: ‘zij is een hoer en neukt graag, stuur haar’, dan valt het onder laster of smaad,” vertelt Meindersma. “Daar kan wel een gevangenisstraf op staan.” Ook als je iemand chanteert met naaktfoto’s, kan dat strafbaar zijn. 

“Je hebt ook privacyrecht en portretrecht,” vult Meindersma aan. “Dan kan je geen gevangenisstraf eisen, maar je kan wel iemand die jouw beelden zonder toestemming verspreidt voor de rechter slepen en geld eisen. In het geval van erotische beelden wordt volgens de wet het privacy- en portretrecht sneller geschaad.” En in het geval van de bloederige beelden van de jonge vrouw die onlangs op Instagram Live door haar halfzus werd neergestoken? “Wanneer iemand sterft, heeft die geen privacyrecht meer. Alleen wanneer diegene herkenbaar op de beelden staat, blijft het portretrecht nog tien jaar gelden. Als nabestaande kan je dan schadevergoeding krijgen.”

Tot zover de gebruikers. Waarom wordt het bedrijf Telegram eigenlijk niet verantwoordelijk gehouden? “We krijgen hier ontzettend veel meldingen over,” vertelt Belt. “Bij veel andere sociale media-platform kunnen we dingen gedaan krijgen. Als we ze benaderen, worden de groepen waarin schadelijke content wordt gedeeld verwijderd. Maar bij Telegram komen we simpelweg niet binnen. Telegram reageert nergens op. Ik heb al met zoveel verschillende organisaties gesproken, van verschillende niveau’s, en het lukt niemand om contact te krijgen met Telegram over dit fenomeen. Heel af en toe sluiten ze een groep, maar dat duurt zo lang dat er dan in de tussengroep al een back-up van de groep is gemaakt, waar de hele groep vervolgens naartoe gaat.” Toen VICE vorig jaar contact wilde opnemen met Telegram om vragen te stellen over de gebrekkige privacy, werd er nooit gereageerd. Ook Pointer kreeg Telegram niet te pakken.

“Het is niet eenvoudig om Telegram aan te klagen,” vult Meindersma aan. “Als ze zich duidelijk op Nederland richten, door hun service bijvoorbeeld aan te bieden in het Nederlands, dan moeten ze zich aan de regels van dit land en de Europese Unie houden. Maar Telegram is in meerdere landen actief. Je moet dus eerst kijken aan welke wetten het bedrijf zich moet houden. Daardoor zal er eerst geprocedeerd moeten worden over de vraag welk recht, van welk land, van toepassing is op Telegram, en welke rechter er dus over de zaak mag oordelen. Waarschijnlijk gaan die eerste zaken dan vooral over welke wetten ze moeten volgen, voordat je het kan hebben over die expose-groepen.” Het is dus niet onmogelijk om Telegram aan te klagen, maar het wordt een lang en duur proces. 

In praktijk ligt de verantwoordelijkheid dus vooralsnog bij de slachtoffers. Als ze recht willen, moeten ze zelf een zaak zien aan te spannen – vaak tegen een grotendeels onzichtbare groep van duizenden mensen op het internet,  in een land waar de wetten rond wraakporno en doxxing nog niet duidelijk zijn. Meindersma raadt aan om zoveel mogelijk screenshots te verzamelen, om die als bewijsmateriaal aan de politie te kunnen overhandigen. Maar het is duidelijk dat de wetgeving op dit punt nog tekort schiet.