Je hoeft niet 'gekweld' te zijn om kunst te maken

In de jaren negentig interviewde psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi 100 zeer succesvolle, creatievelingen. Veel van hen hadden een leven vol teleurstellingen en tragische gebeurtenissen – ze faalden, hadden financiële problemen en maakten de dood van geliefden mee. Maar Csikszentmihalyi merkte dat hun pijn "niet zorgde voor een emotioneel moeras waarin ze verdronken. Ze werden er juist door gesterkt."

Heeft hun lijden ook hun creativiteit gestimuleerd? Onderzoek heeft dat nog altijd niet uitgewezen. Soms lijken positieve emoties creativiteit te stimuleren en soms doen negatieve emoties dat. Een onderzoek stelt dat hoewel zowel positieve als negatieve emoties ons creatiever maken, positieve emotie vaker onze muze is. Ander onderzoek suggereert zelfs dat negatieve emoties ook direct een negatief effect hebben op creativiteit.

Volgens een recent onderzoek, gepubliceerd in het tijdschrift Management Science, zijn artiesten minder creatief - en levert hun werk minder geld op – in het jaar na de dood van een vriend of familielid dan in andere periodes van hun leven. Waarom?

Verdriet kan creativiteit belemmeren omdat het afleidt. "De reden dat pijn zo verschrikkelijk is, is omdat we gedwongen zijn er aandacht aan te geven. Daardoor kun je je minder goed concentreren op andere dingen", zei historicus William McNeill tegen Csikszentmihalyi. Het moeten verdelen van je aandacht 'gaat niet samen met creativiteit', zegt ook wiskundige Margaret Wright.

De beste emotie voor creativiteit is er dus een die ervoor zorgt dat mensen hun aandacht houden bij hun kunst. Maar die emotie is niet altijd eenduidig. Er is onderzoek dat suggereert dat creativiteit niet zozeer voortkomt uit geluk of verdriet, maar eerder uit verschillende, contrasterende emoties. Zo blijkt uit één onderzoek dat een positieve stemming weliswaar creativiteit vergroot, maar dat het effect wel afhangt van hoe je emotionele gemoedstoestand er verder uitziet. Hoe groter het verschil tussen stemmingen, hoe creatiever.

Dit soort stemmingswisselingen dwingen mensen om hun aandacht erbij te houden. Zo stelt een onderzoek, gepubliceerd in Academy of Management, dat conflicterende emoties voor mensen een teken zijn dat ze zich in een voor hen ongebruikelijke omgeving bevinden. Dit vergroot hun gevoeligheid voor nieuwe indrukken en daarmee vaak ook hun creativiteit.

Deze hypothese wordt ondersteund door onderzoek dat suggereert dat, hoewel negatieve emoties soms creativiteit stimuleren, een in het algemeen negatieve houding dat niet doet.
Een aangename, welwillende instelling en openstaan voor nieuwe ervaringen zijn positieve indicaties voor creativiteit, terwijl een neurotische houding een negatieve indicatie is. Bovendien laat een oud, maar interessant onderzoek uit 1995 zien dat opgetogen en depressieve mensen creatiever zijn dan mensen met een neutralere stemming.

Stemmingswisselingen kunnen iemands werk kortom naar een hoger plan tillen. Niet een specifieke emotie, maar het contrast tussen emoties, is wat creativiteit stimuleert.

Verder hangt de relatie tussen gekweld zijn en creativiteit af van de persoon. Kunstenaar Eva Zeisel zei tegen Csikszentmihalyi "geen enkele creatieve gedachte en geen enkel gemaakt werk komt voort uit negatieve impulsen. Een negatieve impuls kan niet werken, het kan niet een mooie creatie voortbrengen. Alleen een positieve impuls kan dat."

Schrijfster Elizabeth Gilbert, vooral beroemd om haar memoir Eat Pray Love, is het daarmee eens. In een TED Talk over 'jouw ongrijpbare creatieve genialiteit' citeert ze beroemde artiesten die het idee ophemelen dat creativiteit vooraf wordt gegaan door pijn. Zo zei Marvin Gaye: "Grote artiesten lijden voor anderen". En Norma Maylor schreef: "Elk boek dat ik schreef, doodde mij weer iets meer". Maar Gilbert zegt dat ze dat romantische idee - dat je jezelf moet kwellen, of jezelf zou moeten willen doodmaken om echt grote kunst te kunnen maken - niet gelooft.

De dichter Mark Strand zei tegen Csikszentmihalyi dat hij niet gelooft dat melancholie, depressiviteit, bipolariteit en alcoholisme 'erbij horen'. De trope van het lijdende, creatieve genie is 'een grote mythe'. Er heerst het idee dat de gekwelde artiest "sterk reageert op de wereld om hem heen, dat hij zo gevoelig is en zo gedreven om op de wereld te reageren dat het bijna ondraaglijk is". Strand geloof dat "de last van een groot bewustzijn ook groot is voor mensen die zichzelf niet van kant willen maken".

Aan de andere kant zijn er veel grote artiesten die pijn als creatieve inspiratie gebruiken en die dat niet maar gewoon verzinnen. Een wiskundige die schrijft voor The Guardian zegt dat hij zich het meest creatief voelt 'tijdens momenten van sterke melancholie'. En ironisch: Gilberts Eat Pray Love, dat ze schreef in de periode na haar scheiding, is een creatief succes dat voortkomt uit verdriet.

Gelukkig leven weinig mensen zonder zowel vreugde als pijn. Wat uiteindelijk al het onderzoek lijkt te bevestigen, is wat we eigenlijk al wisten: de grootste creatieve inspiratiebron is het leven zelf.