Foto’s van Japanse zakenmannen die op straat in slaap sukkelen

Als je op de hoogte wil blijven van onze beste stukken zonder je suf te scrollen, schrijf je dan in voor onze wekelijkse nieuwsbrief.

In Japan is het vrij normaal om je helemaal uit de naad te werken. Dat zit al eeuwen in de cultuur verankerd, en des te meer toen premier Shigeru Yoshida vlak na de Tweede Wereldoorlog bedrijven begon aan te moedigen om overuren te belonen, zodat de economie een duwtje in de rug zou krijgen. Die cultuur van stoïcijns doorwerken is sindsdien nooit meer weggegaan.

Vandaag de dag is het arbeidsethos van de gemiddelde Japanse kantoormedewerker nauwelijks gezond meer te noemen, en soms zelfs gevaarlijk. Het land heeft een groot probleem met hartaanvallen en suïcidepogingen, en er bestaat zelfs een Japans woord voor mensen die overlijden aan een te hoge werkdruk: karoshi. Ook als je er gewoon op straat loopt zijn de effecten duidelijk te zien. Dat deed de Poolse fotograaf Pawel Jaszczuk, die jaren in Tokio heeft gewoond, en foto’s verzamelde van uitgeputte mensen die buiten waren weggedommeld.

We vroegen Jaszczuk hoe hij dit typisch Japanse tafereel zelf heeft ervaren, en of hij het toch niet een beetje ongepast vindt om mensen vast te leggen terwijl ze in een diepe slaap zijn verzonken.

VICE: Hey Pawel, hoe weet je eigenlijk precies wanneer degene die je vastlegt te veel heeft gewerkt, of simpelweg te veel heeft gedronken?
Pawel Jaszczuk: Ik wist het nooit helemaal zeker. Er zaten vast ook wel mensen tussen die een paar drankjes op hadden, maar de meesten waren hoe dan ook uitgeput.

Wat denk je dat de mensen die je hebt vastgelegd er zelf van vinden, dat je dit doet?
Dat heb ik mezelf ook geregeld afgevraagd, en eigenlijk heb ik geen idee. Ik wilde ze in ieder geval zeker niet te kijk zetten. Misschien is het maar goed ook dat er een behoorlijke tijd zat tussen het moment waarop de foto’s werden genomen en ze werden gepubliceerd; sommige mensen zijn misschien wel verhuisd, of in ieder geval een stuk ouder.

Wanneer heb je de foto’s dan geschoten?
Tussen 2008 en 2010, en het boek verscheen pas in 2018. Omdat het in Japan vrij gewoon is om zakenmannen op straat te zien slapen, en het dus niks nieuws is, wilde ik er wel een bijzonder project van maken. Dus ik was extra kritisch op wie mijn ‘modellen’ zouden zijn: hoe ze eruitzagen, maar ook in wat voor poses ik ze aantrof. Ik ben twee jaar lang iedere nacht rond gaan fietsen om ze te zoeken. Vooral donderdagen en zaterdagen waren erg vruchtbaar.

Wat wilde je precies met dit project bereiken?
Ik wilde mensen wakker schudden, en aan het denken te zetten over wat er in de samenleving gebeurt. Het gaat over overwerkte mensen, wat vaak met Tokio geassocieerd wordt, maar ook over de manier waarop we dagelijks worden gebruikt door bedrijven en het kapitalistische systeem. Ik wil dat als mensen deze foto’s zien, ze denken: wil ik ook zo eindigen?

Reageerde het westerse publiek heel anders op je foto’s dan het Japanse publiek?
Over het algemeen heb ik een zeer positieve reactie gehad in Japan, en ik denk dat de boodschap goed is aangekomen. Mijn Japanse publiek voelde zich totaal niet beledigd – de foto’s laten gewoon zien hoe het er echt aan toegaat. In de Japanse cultuur ben je eigenlijk niemand: je kan keihard werken en de volgende dag alsnog ontslagen worden. Het is zowat verplicht om ’s nachts uit te gaan met je baas of collega’s, terwijl je de volgende dag gewoon weer met elkaar op kantoor zit. Mensen zijn er een soort machines. Mijn Japanse vrouw ziet deze mensen ook op straat liggen, maar denkt er nooit zoveel bij na. Ze horen er gewoon een beetje bij.

Bij het westerse publiek zie je dat de foto’s veel meer vragen oproepen. In Japan is het ook sociaal geaccepteerd om op straat te slapen omdat het er zo veilig is; diefstal komt er amper voor. Op vrijwel iedere andere plek op de wereld zou op straat slapen gevaarlijk zijn, dus wat dat betreft is Tokio een andere planeet.

De afgelopen jaren heeft Japan wel het een en ander gedaan om de werkdruk te verminderen. Merk je dat ook aan de mensen die je op straat tegenkomt?
De meeste veranderingen zijn nog niet echt van kracht, maar het is goed dat die intentie er in ieder geval is. En dat mensen er tenminste over praten. Premier Shinzo Abe komt uit een enorm rijk gezin – hij heeft zelf geen idee hoe het is om te werken. De aangekondigde veranderingen kunnen dus ook vooral propaganda zijn. Op straat heb ik in ieder geval nog niet veel verbeteringen gezien.

Waarom denk je dat je deze heftige werkomstandigheden vooral in Japan tegenkomt, en nauwelijks ergens anders?
Op basis van mijn eigen onderzoek en ervaring, zou ik zeggen dat het komt door de geschiedenis van het land. Nadat Hiroshima en Nagasaki werden vernietigd, heeft Japan geld moeten lenen voor de wederopbouw, en in minder dan twintig jaar is het vervolgens een van de grootste economieën op aarde geworden. Ik denk dat de werkcultuur daarna gewoon is blijven hangen.

Vind je het trouwens niet een beetje ongepast om deze mensen te fotograferen terwijl ze zo zijn ingedut?
Ze bevinden zich wel gewoon in de publieke ruimte, maar misschien heb je ergens wel gelijk. Fotografie is wel vaker een beetje ongepast, maar dat is geen excuus. Tegelijkertijd is het zo’n wijdverspreid fenomeen dat Japanners er toch wel aan gewend zijn, en het niet als iets gênants gezien wordt om zo op straat te liggen. Terwijl het dus eigenlijk juist niet normaal is. Ik denk dat ik de discussie daarover wel wat heb aangewakkerd, en dat mensen meer bereid zijn om erover te praten.