De verkrachting van mannen in Belgische gevangenissen is een onbesproken realiteit

Begin 2022 haalden de slechte omstandigheden in Belgische gevangenissen opnieuw de krantenkoppen. Het thema hield de media in zijn greep en bracht opnieuw een debat op gang, dit keer over de staking van het gevangenispersoneel wegens overbevolking in de gevangenissen. In de 35 Belgische gevangenissen zitten er ongeveer 11.000 gedetineerden op zo’n 9.200 plaatsen. Onze gevangenissen zitten dus overvol.

Deze overbevolking leidt ook tot meer seksuele betrekkingen tussen medegevangenen, wat soms uitmondt in uitingen van fysiek en seksueel geweld. Want ja, mannen hebben seks met elkaar. Dat gebeurt trouwens niet alleen in gevangenissen. 

Hoewel de meesten de realiteit van dit fenomeen erkennen, zijn er vandaag te weinig middelen beschikbaar om een realistisch beeld te schetsen van de situatie. En dat is jammer. Zoals bij veel dingen die verband houden met het gevangeniswezen, zijn er te weinig veldstudies en krijgen alleen diegenen die het stof liever onder het tapijt vegen een vrijgeleide. Het gevolg daarvan is dat de cijfers gebaseerd zijn op officiële klachten van gevangenen, en op verklaringen van instellingen. "Op vijftien jaar tijd zijn er minder dan vijf meldingen binnengekomen”, zegt Christine Ratajezak, bestuurlijk directeur van de gevangenis van Lantin.

Maar komt dit cijfer ook overeen met de werkelijkheid? Volgens heel wat mensen is dit niet het geval. Als we niets weten over de verkrachtingen die in onze gevangenissen plaatsvinden, dan komt dat doordat ze bijna nooit gemeld worden. Dat is althans wat de analyse van Christine Retajezak suggereert: "Het is een sociologisch debat dat kan verklaard worden door wat er zich buiten de gevangenismuren afspeelt. Alleen krijgt het fenomeen hier nog een extra touch.” 

Die "extra touch" is de hegemonische mannelijkheid van de gevangeniswereld, volgens Marie Berquin, advocaat aan de Brusselse balie en medevoorzitter van het Internationaal Observatorium voor Gevangenissen: "Het mannelijke gevangenismilieu is extreem macho en hard. De kleinste uiting van zwakte vormt al meteen een reëel gevaar". Dergelijke gebeurtenissen aan de kaak stellen, impliceert dat men zich kwetsbaar opstelt tegenover andere gevangenen. En dit zou de opsluiting nog moeilijker kunnen maken. "Zelfs als de gevangenen moedig genoeg zijn om te durven spreken, moeten zij nog steeds geloofd worden en zo snel mogelijk worden overgebracht naar een andere vleugel van de gevangenis, of nog beter, naar een andere gevangenis.”

Het probleem wordt nog ingewikkelder wanneer het de bewakers zelf zijn die deze verkrachtingen plegen. “Ook in dit geval moet iemand heel snel geloofd worden," benadrukt Marie Berquin, "want je bent niet alleen in het gezelschap van iemand die weet dat je hem hebt aangeklaagd, die persoon heeft bovendien gezag over jou.” Een situatie die de instellingen niet onbekend is, zoals blijkt uit een verslag van de CCSP (Conseil Central de Surveillance Pénitentiaire, 2020), waarin staat dat er “in 2020 enkele klachten waren over fysiek agressief gedrag van het personeel (o.a. in Namen, Sint-Gillis, Marneffe en Lantin). Het ging hier om gedetineerden die fysiek werden mishandeld door gevangenispersoneel. De Lantin Commissie heeft zelfs melding gemaakt van herhaaldelijk seksueel misbruik.

Maar het gevangeniswezen lijkt niet echt bereid om zichzelf in vraag te stellen wat deze bevindingen betreft, aldus Marie Berquin: "Over het algemeen stelt het gevangeniswezen zichzelf niet vaak in vraag, want “zo werkt het nu eenmaal”. Het houdt zichzelf in stand en werkt op basis van autoriteit, controle en veiligheid. Maar wie beschermen we eigenlijk als we zwijgen over de verkrachtingen die gevangenisbewakers plegen?

De wet van het zwijgen lijkt goed ingeburgerd in de gevangeniscultuur. Maxime Closset, psychosociaal werker bij APRES, een organisatie voor de psychosociale reïntegratie van ex-gedetineerden, spreekt van een dubbel taboe. “Seksualiteit, zelfs als het in wederzijdse overeenstemming gebeurt, is in de gevangenis al onderworpen aan een aanzienlijk omerta," zegt hij. “Seksueel geweld wordt nog meer verzwegen, om dezelfde redenen als in de gewone maatschappij, maar ook om redenen die inherent zijn aan het gevangeniswezen en het publiek.”

Maar het zou te simplistisch zijn om de demografie van onze gevangenissen de volledige schuld te geven. Ja, in de gevangenis bestaan verschillende godsdiensten en gebruiken naast elkaar: 44% van de gedetineerden in Belgische gevangenissen is afkomstig uit 130 verschillende landen. De negatieve kijk op homoseksualiteit en homoseksuele relaties zou gerechtvaardigd kunnen worden door de verschillende ideologieën en culturen die hier samenleven, en kan waarschijnlijk voor een stuk het gebrek aan openheid van verkrachtingsslachtoffers verklaren. Maar er zijn nog meer factoren in het spel en het is van essentieel belang om ook de verantwoordelijkheid van de gevangenissen zelf in vraag te stellen.

Je kan je bijvoorbeeld afvragen of onze gevangenissen in staat zijn om dit soort situaties het hoofd te bieden. In theorie zou het meest noodzakelijke gebeuren, vertelt Christine Ratajezak: "Gevangenen hebben verschillende plekken om dit soort incidenten te melden: luisterdiensten, hulpverleningsdiensten (Sociale hulpverlening aan en psychologische ondersteuning van rechtzoekenden), bewakers met wie de gevangene een goed contact hebben of de directeur die iedere dag de gevangenen op verzoek ontmoet. Gedetineerden kunnen op schriftelijk verzoek ook ontvangen worden door de politie om (bijvoorbeeld) klacht neer te leggen.”

Er zijn dus plekken waar gevangenen terechtkunnen om klacht in te dienen, gelukkig maar. Maar als je weet welk hindernissenparcours vrouwen moeten afleggen om het stuk stront aan te geven dat hen de avond voordien heeft aangerand, dan kun je je voorstellen dat die weg nog een pak langer is als je achter de tralies zit. Komt daar bij dat de persoon in kwestie iedere nacht op minder dan een meter afstand van jou ligt te snurken. 

Want hoewel we in theorie weten hoe klachten worden ingediend, blijft de antwoordprocedure onduidelijk. Er bestaat geen specifieke opleiding voor bewakers rond dit thema. Een snelle blik op de website van de Federale Overheidsdienst leert ons dat een eenjarige opleiding (waarvan slechts 50 dagen theoretische opleiding) vereist is om de titel van gevangenisbewaker te verkrijgen. “Die opleiding wordt steeds korter", zegt Marie Berquin. “Ik vind het moeilijk te geloven dat er in dit programma, te midden van alle dingen die je moet leren om gevangenisbewaker te kunnen worden, tijd overblijft om iets uit te leggen over het omgaan met situaties van seksueel misbruik.”

Een andere factor om rekening mee te houden, is het libido van de gevangenen. Er is absoluut geen sprake van een directe correlatie tussen seksuele frustratie en daden van seksueel geweld, maar tegelijkertijd moeten we wel opmerken dat geile mannen niet altijd even helder kunnen nadenken. Maar, zoals Marie Berquin opmerkt, "het is aan de staat om gevangenen de toegang tot hun grondrechten te garanderen, met uitzondering van de vrijheid van komen en gaan”. Een van deze grondrechten is het seksuele en emotionele (privé)leven.” VOS (Visits Outside Supervision) worden ondergebracht in specifieke cellen, die zijn "uitgerust met sanitaire voorzieningen, een bed en de producten die nodig zijn voor persoonlijke hygiëne (toiletpapier, zeep, condooms, maandverband, enz.)", zoals aangegeven door het officiële internationale platform Prison Insider. Maar in dit verslag staat ook dat "deze ruimtes in België in de praktijk vaak niet van andere cellen geïsoleerd zijn. Vrouwelijke bezoekers worden regelmatig bespot of beledigd. Een walk of shame in de letterlijke zin van het woord maakt van deze bezoeken een ware nachtmerrie. Bovendien zijn er heel wat tekortkomingen in de ruimtes die gereserveerd zijn voor privé-bezoeken, dat is vooral in Vorst en in Wortel het geval. Kortom, niet veel om opgewonden over te raken.

Marie Berquin legt uit dat, hoewel sommige van deze seksuele aanrandingen het resultaat zijn van een impuls, de meeste lijken voort te komen uit “een verlangen om te kwetsen, of deel uitmaken van een afrekening". Dit brengt ons terug bij het begrip mannelijkheid, want helaas is er voor velen niets dat de mannelijke superioriteit beter uitdrukt dan penetratie zonder toestemming. 

We kunnen niet anders dan het ook hebben over de LGBTQIA+-gevangenen die in onze gevangenissen terechtkomen. Hun kwetsbaarheid is dodelijk en kleeft hen aan de huid vanaf het moment waarop ze de gevangenis betreden. Dit geldt met name voor vrouwen die in mannengevangenissen terechtkomen, als gevolg van een gebrek aan consistentie in de behandeling van zaken waarbij transgender gedetineerden betrokken zijn. Voor deze mensen wordt er op geen enkele manier een vorm van systematische bescherming geboden. Nogmaals: er is een kans om extra veiligheid te vragen, maar we moeten er zeker van zijn dat die ook verkregen wordt - en snel.

Het echte probleem is dat alle hierboven opgesomde thema's zelden prioritair zijn voor gevangenissen, wat Marie Berquin betreurt: "Personen die het risico lopen om slachtoffer te worden van geweld, moeten extra beveiliging krijgen. Er moet een veilig klimaat gegarandeerd kunnen worden zodat een aanval kan worden gemeld aan een ambtenaar, zodat er rekening kan worden gehouden met de seksuele geaardheid van gedetineerden en zodat er fatsoenlijke detentie-omstandigheden gegarandeerd kunnen worden. Maar dit alles is alleen maar mogelijk als de instellingen ook de tijd hebben om hierin te investeren. We worden geconfronteerd met een explosieve overbevolking die de directies van penitentiaire instellingen ertoe dwingt om drie mensen op te sluiten in een eenpersoonscel. In deze context van crisis en overbevolking, is het niet moeilijk om je voor te stellen dat de seksuele geaardheid van gedetineerden geen prioriteit is. 

Afgezien van verkrachtingen in gevangenissen zijn er nog andere, schrijnende gevolgen van de overbevolking in onze gevangenissen: het gebrek aan privacy voor gedetineerden, de vermindering van tijd die gedetineerden in openlucht kunnen doorbrengen, de extra werklast voor het personeel, de verslechtering van de hygiënische omstandigheden in de cellen, en nog vele andere. Deze elementen wakkeren het gespannen klimaat, dat in de gevangenissen intussen alomtegenwoordig is, nog verder aan. Een trieste vaststelling die niet alleen aantoont in welke mate de overbevolking van Belgische gevangenissen vandaag tot catastrofale problemen leidt, maar de instellingen ook verhindert om die problemen aan te pakken.

De enige haalbare oplossing in dit stadium, aldus het laatste CCSP-forum van 23 maart 2022, is de overbevolking in de gevangenissen aan te pakken zoals dit in het voorjaar van 2020 is gebeurd. Tijdens het begin van de coronapandemie, werden er in een vingerknip een heel aantal uitzonderlijke initiatieven genomen vanuit de regering. Zo zie je maar: waar een wil is, is een weg. Maar onze minister van Justitie, Vincent Van Quickenborne, vertrouwt liever op holle beloftes en grote woorden: “800 nieuwe plaatsen tegen 2022-2023”. Of dat het probleem zal oplossen? Niet echt, want volgens de Belgische vakbonden zal de overbevolking voor 2025 niet afnemen - vooral niet omdat de gevangenissen van Sint-Gillis, Vorst, Termonde en Berkendael in de komende tijd zullen sluiten. Deze 800 ‘nieuwe’ plaatsen dienen dus gewoon ter compensatie van de plaatsen die in deze vier vestigingen verloren zullen gaan. We lopen dus in cirkels. Nu het gevangeniswezen zwakheden en tekortkomingen blijft vertonen die een volledige beroepsgroep verzwakken, de grondrechten van gedetineerden worden geschonden en de huidige situatie zelfs ten koste gaat van de lichamelijke integriteit van sommigen, is het hoog tijd voor actie.

Volg VICE België ook op Instagram.