Dit is gaslighten en zo ga je ermee om

Het is half negen in de avond, je chillt met een flinke kater bij een vriendin en ze probeert je wijs te maken dat je nu liever pizza zou eten dan Chinees. “Gaslight me niet!” roep je, en iedereen lacht. Iedereen die een beetje moeite heeft gestoken in grappig zijn op het internet (oftewel iedereen) is bekend met deze grap. De betekenis van gaslighting overdrijven – een term uit de psychologie, door therapeut en gedragsanalyticus Laurie Singer gedefinieerd als “wanneer een persoon een andere persoon aan diens eigen waarneming van de realiteit probeert te laten twijfelen” – is, hoe dan ook, een grapje geworden. 

Grappen maken over dergelijke serieuze onderwerpen komt door de verzadiging van mensen die de term gaslighting online verkeerd gebruiken en daarmee een vorm van gedrag die meestal bewust en als onderdeel van een cyclus van misbruik wordt gebruikt, tot meme maken. Het is onderdeel van een lange, pijnlijke traditie van technische therapeutische termen die online verkeerd worden gebruikt (zie ook: influencers klinische narcisten noemen) en ligt ergens tussen bewustzijn voor dit gedrag kweken en verwarring veroorzaken om wat het nou precies inhoudt. Om dingen wat duidelijker te maken is hier een uitgebreid overzicht van wat gaslighting is, wat het niet is en hoe je ermee om moet gaan als het gebeurt.

De term zelf komt van een toneelstuk genaamd Gas Light, voor het eerst opgevoerd in 1938, dat twee keer werd verfilmd. (De meest geprezen verfilming is Gaslight uit 1944, met Charles Boyer en Ingrid Bergman in de hoofdrollen, voor alle quiz-fanaten onder ons.) In elke versie overtuigt de echtgenoot zijn vrouw ervan dat ze gek is geworden door haar te vertellen dat ze zich dingen inbeeldt die echt gebeuren – met name dat de gaslampen in hun huis steeds minder helder worden. 

Zoals Singer al eerder uitlegde is gaslighting een vorm van manipulatie die probeert te beïnvloeden hoe een persoon de wereld om zich heen waarneemt. Het wordt voornamelijk door verbale communicatie gedaan; de gaslighter laat het slachtoffer twijfelen over zichzelf en diens geheugen. 

John Kenny, interpersoonlijk relatiecoach en psycholoog, legt uit dat controle hierin centraal staat. “Gaslighting is een vorm van emotioneel of mentaal misbruik, en gebeurt wanneer iemand ervoor probeert te zorgen dat je je eigen gedachten, acties en emoties in twijfel trekt, zodat diegene jou en je relatie kan beheersen,” zegt hij. “Diegene wilt dat je aan jezelf twijfelt zodat het lijkt alsof ze altijd gelijk hebben en zich in jouw bijzijn kunnen gedragen zoals ze willen.”

Singer geeft dit kleinschalige voorbeeld van gaslighting: stel je een ouder voor die vindt dat hun kind teveel eet en wil dat het kind minder eet. Het kind zegt honger te hebben en de ouder reageert met “Hoe kan je nou honger hebben? Je hebt net nog gegeten” terwijl de laatste keer dat het kind iets naar binnen heeft gewerkt drie uur geleden was. 

Het kan zijn dat een ouder dit onbewust doet, maar het is nog steeds gaslighting. In deze situatie hebben ze niet alleen controle over het voedsel wat hun kind eet, maar ook over hoe het kind over honger nadenkt, en ook over diens relatie met eten.

Hoewel gaslighting een vorm van emotioneel misbruik is, valt niet al het emotionele misbruik onder de categorie gaslighting. Omdat gaslighting een specifiek gedrag is dat door één persoon tegen een ander persoon wordt gebruikt is het iets te makkelijk om alle vormen van controle als gaslighting af te schrijven. We kunnen wel lachen om mensen die online chronisch verkeerde diagnoses geven, maar we helpen slachtoffers van misbruik er niet mee door steeds de betekenis van deze term op te fokken. 

“Iemands mening verwerpen, persoonlijke aanvallen zoals iemand uitschelden, je op een vijandige manier opstellen of zelfs fysieke mishandeling” gelden allemaal niet als gaslighting, vertelt Singer aan VICE. “Gaslighting is meer een voortdurende, systematische strategie om iemands perspectief of gevoelens op zo’n manier te veranderen dat diegene beïnvloedbaar en afhankelijk wordt. De gaslighter speelt in op iemands gevoel van zelfwaarde en perspectieven.” 

Kenny voegt toe: “Soms wordt iemand die je zijn standpunt wilt laten zien, of die je onder druk zet om je op een bepaalde manier te gedragen, ook voor een gaslighter aangezien. Dit is geen gaslighting, tenzij diegene dit constant doet en er op een slinkse manier in te werk gaat.” Hij benadrukt dat het belangrijk is om dergelijke dwang te herkennen als een eenmalige gebeurtenis of een gedragspatroon – dat is het cruciale verschil tussen dit soort hardhandige overtuiging en gaslighting. 

Kortom: gaslighting gebeurt niet in één keer. Het is een voortdurende ontkenning van jouw herinnering van de realiteit.

Kenny heeft een korte en overzichtelijke lijst van dingen om op te letten als je denkt dat je slachtoffer bent van gaslighting. 

• Iemand luistert nooit naar jouw mening
• Iemand blijft je vertellen dat je fout zit
• Je bent je altijd aan het verontschuldigen
• Je twijfelt constant aan jezelf
• Je begint van iemand afhankelijk te worden bij het maken van keuzes
  

Als je hierin herkent zou het goed kunnen dat iemand je aan het gaslighten is. 

Als iemand – je partner, een vriend, een familielid – je onzeker laat voelen over je herinneringen, is dat ook een belangrijke indicatie van gaslighting. Het is het doel van de gaslighter om ons anders over onszelf te laten denken, en dit doen ze met name door je jouw eigen gedachten en herinneringen als “onjuist” te laten beschouwen. Het kan zo makkelijk zijn als je vertellen dat je jezelf gisteravond helemaal voor schut hebt gezet omdat je zo straalbezopen was, terwijl je herinnert dat je een beetje aangeschoten was en het naar je zin had, of opzettelijk een ruzie verkeerd herinneren en jou ervan beschuldigen dat je diegene de huid hebt volgescholden terwijl je dat helemaal niet hebt gedaan. Dergelijke kleine onjuiste voorstellingen leiden uiteindelijk tot de aanname dat die persoon meestal gelijk heeft en jij het meestal fout hebt. 

Iets anders om voor uit te kijken het telkens kleineren van je gevoelens. Singer waarschuwt dat je moet oppassen voor mensen die “je emoties de hele tijd bagatelliseren of hervormen”. Hij voegt hieraan toe: “Het komt in vormen als ‘Je bent te gevoelig’ of ‘Ik maakte maar een grapje’ of ‘Rustig aan, het is niet zo belangrijk’.” Door het steeds te laten lijken alsof jij overdreven reageert kan de gaslighter controleren hoe jij je over hen voelt. 

Naast dat je emoties en herinneringen worden beheerst hoort het op jou afschuiven van schuld ook bij de natuurlijke overgang van gaslighting. Net zoals dat de gaslighter je herhaaldelijk laat weten dat je overdreven reageert kun je er ook van worden beschuldigd dat je schadelijk bezig bent. Dit kan komen door een projectie van hun eigen angsten dat ze een misbruiker zijn – maar het versterkt ook jouw gevoelens van onzekerheid, iets waar zijn misbruik van kunnen maken. 

Als je eenmaal doorhebt dat iemand je aan het gaslighten is moet je proberen afstand te nemen van de hele situatie en met anderen te praten over wat er aan de hand is – probeer die persoon indien mogelijk uit je leven te snijden. Singer en Kenny raden aan dat je contact opneemt met een mentale gezondheidsspecialist om je te helpen met de volgende stappen. Als je je dit niet in je eentje kunt veroorloven zijn er een hoop goede doelen en diensten die je hiermee kunnen helpen. In Nederland heb je onder andere Slachtofferhulp, Slachtofferwijzer, Mind Korrelatie en Veilig Thuis. Er is ondersteuning al je die nodig hebt, en met een beetje hulp zul je al snel weer je luidruchtige, zelfverzekerde en klootzakkerige zelf zijn. 

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE UK.
Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.