Onwerkelijke verhalen vanuit een beruchte Braziliaanse gevangenis

In 1998 bezocht de Braziliaanse filmmaker en fotograaf João Wainer voor het eerst de Carandiru, een gevangenis in São Paulo. Nu is het gebouw gesloopt, maar het was ooit de grootste gevangenis van Zuid-Amerika.

Hij werd meegenomen naar het gedeelte waar gevangenen zaten die met de dood werden bedreigd. De omgeving was verstikkend, ongezond. "Ik weet nog dat mijn lenzen besloegen door de hitte," vertelt hij.

In Brazilië is de Carandiru vooral bekend van het bloedbad op 2 oktober 1992. Er brak een gevecht uit waarbij 111 gevangenen omkwamen. De sloop van de gevangenis, op 8 december 2002, was ook een belangrijke gebeurtenis. Maar het geheugen van Wainer is gevuld met andere herinneringen: een modeshow van transgender gevangenen die staande ovaties ontvingen terwijl ze over de catwalk liepen. Of de dag waarop het helemaal mis leek te gaan en gevangenen dreigden met een opstand. "Ik heb me nooit angstig gevoeld daar. Nooit," zegt hij.

VICE sprak met Wainer over zijn tijd in Carandiru.

VICE: Kun je je nog herinneren wanneer je precies voor het eerst de Carandiru binnenliep?
João Wainer: Zeker. Dat was in 1998, samen met de Folha de S.Paulo (een dagblad in Brazilië). Ik liep samen met een verslaggever naar binnen. Ik had geen idee hoeveel tijd ik er uiteindelijk zou spenderen.

Wat voor indruk kreeg je tijdens die eerste dag?
Het was eng. Vooral omdat we die eerste dag meteen naar een van de ergste afdelingen in de gevangenis gingen. De geur was verschrikkelijk. Mijn lenzen besloegen door de hitte. De gevangenen daar zien nooit de buitenlucht, ze gaan nooit naar buiten.

Ook mannen die deelnamen aan grote gevechten in de gevangenis, moesten in die afdeling verblijven. Mensen die met de dood werden bedreigd, vroegen zelf of ze er mochten verblijven. Als ik me niet vergis, was het op de vierde verdieping van het vijfde paviljoen. Paviljoen vijf was het veiligste. Er zaten ook transgender gevangenen. Maar op de vierde verdieping, kon niemand ooit naar buiten.

Wanneer begon je met fotograferen in Carandiru?
Ik ben er van 1998 tot 2002 geweest, totdat het gesloopt werd. Vlak na mijn eerste bezoek ontmoette ik Sophie Bisilliat (een actrice) en begonnen we een samenwerking met André Caramante (journalist) en Maureen Bisilliat (fotograaf). We gingen systematischer te werk. Ik ging twee tot drie keer per week naar Carandiru.

Ontstond het idee voor je boek Aqui Dentro ('Hierbinnen', uit 2002) tijdens je eerste bezoek aan de gevangenis?
Nee. Sophie werkte aan een project, Imprisoned Talents, waarbij ze kunstles gaf aan gevangenen. Uit dat project kwam ondere 509-E (een rapgroep) voort. Twee jaar later werden we vergezeld door André en Maureen, die zich al concentreerden op het boek.

Ik las dat jullie zonder begeleiding in de gevangenis rondliepen.
Sophie kreeg veel respect binnen, wat een hoop deuren opende. We kregen het voor elkaar om toegangsgegevens te krijgen, zodat we gewoon naar binnen konden lopen zonder begeleiding. We hebben een tijdje veel vrijheid gehad.

Wat voor band had je met de gevangenen? Waren ze weleens vijandig?
Nee. Mijn band met hen was altijd goed. Ik kwam samen met Sophia, die erom bekend stond dat ze project deed om de gedetineerden te helpen. Omdat ik samen met haar was, zagen ze me vanuit een ander perspectief. Ze werkte al jaren in gevangenissen. Het geheim om een goede band met de gevangenen te krijgen is denk ik dat je niet moet oordelen. We waren geen politie, advocaten, openbare aanklagers of zoiets. Ik kwam geen oordeel vellen, maar om het lijden van de mensen te begrijpen, om te kijken wat er allemaal gebeurde in de gevangenis. Alles wordt makkelijker als je probeert niet te oordelen. Als je zou blijven nadenken over de reden waarom iemand in deze gevangenis zit, zou je geen fatsoenlijk gesprek kunnen voeren.

Was je weleens bang?
Man. Een keer waren we binnen en zagen we dat er een opstand begon. Ze hadden een feest gegeven en wilden voedsel uitdelen. Dat mocht niet van het gevangenispersoneel. De gevangenen werden rebels, iedereen ging naar buiten, naar de binnenplaats en alle leiders overlegden met elkaar. Ze vroegen ons om binnen te blijven, want ze verwachtten dat het uit de hand zou lopen. Dat gebeurde ook bijna. Maar uiteindelijk besloten ze toch niets te doen.

Als er iets was gebeurd, denk je dat jij dan beschermd zou worden of niet?
Zeker weten. Alles wat we deden was voorafgaand afgesproken met de gevangenen en het management.

Wat bedoel je met het management?
Het personeel. We hadden een afspraak met het personeel, maar ook met de leiders in de gevangenis. Ik voelde me veilig. Iedereen was direct en eerlijk. Geen grappen, gewoon serieuze gesprekken. Ik heb er veel geleerd. Ik heb dit verhaal nooit verteld, maar een van de belangrijkste lessen die ik ooit in mijn leven heb geleerd, was in de gevangenis, van meneer Valdemar. Hij werkte in de Carandiru en we werden close met hem toen we met transseksuele gevangenen werkten. Ik kwam erachter dat er een transgender op de afdeling zat die een geslachtsoperatie had ondergaan, wat het grootste geheim ooit werd.

Wat, serieus?
Ze was geopereerd in Marokko en had haar papieren nooit aangepast. Toen ze werd gearresteerd had ze haar oude papieren bij zich, waarop stond dat ze een man was. Daarom werd ze in een mannengevangenis gestopt. Niemand heeft ooit gecheckt of de operatie ook echt is afgemaakt. Ik werd helemaal enthousiast door dit verhaal en besloot erin te duiken. Ik interviewde haar en had gewone gesprekken met haar. Meneer Valdemar werd toen ineens heel kwaad. Hij vroeg: "Wat was onze deal? Heb jij me verteld dat je aan dit verhaal zou gaan werken of niet?" Ik vertelde me dat onze deal was dat ik het niet zou behandelen. Hij kafferde me uit en legde uit dat je je in de gevangenis altijd aan een deal moet houden. Je moet doen wat je gezegd wordt. Als ik echt haar verhaal wilde vertellen, moest ik het eerst met hem overleggen in plaats van wat ik nu had gedaan.

Ik besloot toch maar om dat verhaal op te geven. Ik had het kunnen doen, maar dan zou ik nooit meer terug naar binnen kunnen gaan. Ik besloot dus dat ik dit verhaal liet schieten, ook gezien mijn relatie met meneer Valdemar, wat uiteindelijk leidde tot een heel boek – zonder dat ene verhaal. Het was best een moeilijke les die ik leerde.. De Braziliaanse journalist Caco Barcellos vertelde me ooit: "Als ik van plan ben om een verhaal te schrijven waarmee ik iemand's leven kapot zou maken, zal ik die persoon van te voren opzoeken en zeggen: 'Dit gaat je leven kapot maken.' Zelfs als dat ook echt gebeurt, zal die persoon wel meer respect voor je hebben, omdat je eerlijk bent geweest." Ik ken een hoop journalisten die gewoon dingen verzinnen, die zeggen dat ze het ene gaan doen, en uiteindelijk iets heel anders gaan doen. Ik heb een hoop geleerd op dat gebied.

Wat voor band had je met de leiders van de (gevaarlijke gevangenisbende 'Primeiro Comando da Capital' of 'Eerste commando van de hoofdstad') 'PCC'?
Nou, toen we hier begonnen te werken had de PCC nog niet zoveel macht. Na een tijdje kwamen zij binnen en moesten we met ze onderhandelen. Aangezien wij er eerder waren dan de PCC, wisten ze al van ons bestaan af en wisten ze dat wij niet 'slecht' waren. Het was wel zenuwslopend om met hen aan tafel te zitten. We konden een paar maanden niet werken, totdat we hun goedkeuring kregen. Maar daarna werd het zelfs meer ontspannen dan voorheen.
Er was een interessant voorval. Op een dag maakte ik foto's van paviljoen 8. Ik mocht van een van de mannen geen foto's maken op één verdieping. Toen ik wegging, vroeg de grote baas aan me of alles goed was gegaan. Ik verteld hem dat iemand me geen foto's liet maken in een deel van het paviljoen, maar dat dat niet zoveel uitmaakte. De grote baas draaide door, liet de man halen, schreeuwde tegen hem waar ik bij was en vroeg de man zelfs of hij mijn assistent wilde worden. "Nu ga je hem een hand geven. Alles wat hij wilt, doe jij," zei de grote baas tegen de man. Die man werd later trouwens een van mijn vrienden.

De foto's van de cellen zijn best shockerend. Te veel mannen bij elkaar, kleding, plastic zakken en nauwelijks bedden of ruimte.
Dat waren waarschijnlijk de tijdelijke cellen. Niemand verbleef daar lang. Als een persoon naar een normale cel werd overgeplaatst, kreeg hij een klein matras. Maar die tijdelijke cellen waren inderdaad verschrikkelijk. Het was eng. Maar niet zo eng als de politiebureaus waar ik een paar keer naar binnen ben gegaan. Ik werkte aan een project over overbevolking in de staat Espírito Santo, en dat was de meest schokkende gevangenis die ik ooit heb gezien. Carandiru kwam niet eens in de buurt. Die jongens moesten staand slapen, terwijl ze de tralies vasthielden.

Ik had het over een specifieke foto, met een tv en een frisdrankfles als antennestandaard.
Dat was zeker een tijdelijke cel.

Je had het over de geur. Is er een geur die je herinnert aan Carandiru?
Ja. Er waren te veel mannen bij elkaar. Verbazingwekkend genoeg was Carandiru zelf erg schoon. Ze prezen zichzelf altijd om hoe schoon ze het hielden. Stel je even voor dat achtduizend mannen ergens samenwonen. Ik herinner me een bepaalde damp – een damp die je voelde als je langs een drukke plek liep. De overheersende geur van schoonmaakmiddel. De geur van het eten. Het eten arriveerde vaak rot, en er werd hen dan verteld dat ze moesten werken aan hun snijtechnieken, voordat ze alles weer opnieuw moesten koken. Ze kregen rot voedsel. Gevangenen kunnen natuurlijk niet klagen. Dus al het eten dat eigenlijk weggegooid moest worden, werd naar hen toe gestuurd. De gevangenen wasten alles en kookten alles. Ze gebruikten kruiden die hun familie voor hen kocht, en die ze ook als ruilmiddel gebruikten.

Herinner je je nog welke apparatuur je gebruikte die tijd?
Filmapparatuur. Ik had een Nikon F4 en een Fuji film 800 ASA.

Er is een foto van een man die typt op een typmachine. Wie was dat?
Dat was iemand voor de brieven. Eigenlijk gewoon een postbode. Hij kreeg de brieven en bezorgde ze aan de mensen binnen.

Was hij een gevangene?
Hij was een gevangene die zorgde voor het verspreiden van de brieven.

Zaten de gevangenen die transgender waren in aparte cellen? Hoe was je band met hen?
Ze werden gezien als het grootste tuig. Niemand gaf echt iets om hen. De eerste keer dat ze ooit een staande ovatie kregen, was toen we de modeshow organiseerden. De gevangenen stonden op om te applaudisseren.

Bekijk meer foto's van João Wainer hieronder of volg hem op Instagram