Kun je door ‘The Matrix’ gaan denken dat de werkelijkheid een simulatie is?

Te lui om te lezen? Beluister dan hieronder de ingesproken versie.

De kans bestaat dat we met z’n allen in een computersimulatie zitten. Vraag maar aan Elon Musk of filosoof Nick Bostrom: het is minder vergezocht dan je misschien denkt. Ik mag er zelf ook graag over peinzen, vooral als ik stoned ben. Maar voor sommige mensen blijft het niet bij een potje filosoferen: zij worden helemaal overgenomen door dit idee en belanden in een Matrix-psychose, en kunnen niet meer normaal functioneren. Dit overkwam de broer van een vriend van me: Rich Holland (45) uit Amsterdam. Zestien jaar lang was zijn broer Stephen ervan overtuigd dat hij geboren was in ‘een legbatterij,’ die door kunstmatig intelligente machines was gebouwd om de lichaamswarmte van mensen te gebruiken als energiebron – precies zoals in The Matrix.

Stephen was ervan overtuigd dat hij als batterij werd gebruikt en dat de realiteit waarin hij zich bevond niet de ‘echte wereld’ was. Toen ik een keer met Rich in een café zat, vertelde hij me dat hij voor het eerst merkte dat zijn broer dit soort waanideeën had toen Stephen een jaar of dertig was. “Hij lag in het ziekenhuis omdat hij een motorongeluk had gehad. Hij was met 225 kilometer per uur onderuit gegaan, maar had wonder boven wonder alleen flink wat brand- en schaafwonden. Toen ik hem opzocht in het ziekenhuis, greep hij me bij mijn arm en vroeg me of ik een bezoeker uit ‘de echte wereld’ was. Ook gaf hij aan niet meer te willen slapen, omdat hij dan de ‘legbatterij’ voor zich zag. Later kwam ik erachter dat hij zo hard op zijn motor had gereden omdat hij in de waan verkeerde dat hij op de vlucht was voor de agenten uit The Matrix.”

Stephen werd in de zestien jaar daarna regelmatig opgenomen in een inrichting, omdat hij een gevaar vormde voor zichzelf. “Hij dronk benzine en rookte daarna een sigaar. Op die manier wilde hij de realiteit testen en de ‘echte wereld’ vinden. Het overleven van dit soort acties was voor hem bewijs dat hij in een computersimulatie zat. Zijn psychose draaide volledig om The Matrix. Hij keek de film jarenlang twee keer per dag, refereerde er voortdurend aan en droeg alleen maar leren outfits, zoals Keanu Reeves in de film ook doet.” Stephen slikte jarenlang antipsychotica en antidepressiva. Het mocht niet baten. Op 43-jarige leeftijd werd hij dood gevonden in zijn woning, vermoedelijk na het opnieuw drinken van benzine en het roken van een sigaar.

Films hebben wel vaker invloed op psychoses. Volgens Joel Gold, een psychiater aan de New York University School of Medicine, en Ian Gold, een filosoof aan McGill University en gespecialiseerd in de studie van waanideeën – hebben films een significante invloed op mensen die een psychose hebben. De twee deden onderzoek naar dit gegeven na het uitkomen van de film The Truman Show in 1998, toen Joel Gold ineens vijf patiënten had die – net als Jim Carrey in The Truman Show – het gevoel hadden dat ze in een realityshows zaten. Drie van de patiënten zeiden het gevoel te hebben hoofdrolspeler te zijn in deze film in het bijzonder. Naar aanleiding van hun onderzoek werden de gebroeders Gold door nog zeker zestig andere mensen gemaild met een beschrijving van hun eigen Truman-achtige wanen.

Films kunnen dus invloed hebben op psychoses. Maar zou iemand als Stephen niet psychotisch zijn geworden als hij The Matrix nooit had gezien? Om op die vraag een antwoord te krijgen, bel ik met Joris Goedhart, die als psychiater werkzaam is in Amsterdam. Goedhart is erg geïnteresseerd in psychoses en behandelde in zijn praktijk veel psychotische patiënten. Volgens hem staan de film en de psychose van Stephen los van elkaar. “Als Stephen deze film niet had gezien, had zijn psychose een ander thema gehad. Wat er gebeurt in een psychose, is dat je de grip op de realiteit verliest. Vervolgens pluk je ergens uit je omgeving een idee. Dat kan van alles zijn; in Stephens geval was dit het idee van een computersimulatie. Van dat idee word je vervolgens angstig, en doordat je er angstig van wordt, lijkt het steeds echter te worden.”

Hij onderstreept het onderzoek van de gebroeders Gold, maar vermeldt er wel bij dat het thema van een psychose uiteraard door meer dan alleen film bepaald kan worden. “De thema’s van psychotische wanen worden vaak aangewakkerd door actuele gebeurtenissen en cultuur. Waar mensen na het zien van films als The Matrix in een Matrix-psychose terecht kunnen komen, dachten mensen in de tijd van Napoleon dat ze Napoleon waren. Sinds de komst van het internet zijn er veel psychotische wanen over computerchips die onder je huid zouden zitten, en je kan er donder op zeggen dat psychiatrische inrichtingen nu vol zitten met mensen die een psychose hebben over het coronavirus.”

Goedhart zegt dat ik me geen zorgen hoef te maken dat ik vanwege mijn speculaties over het leven in een computersimulatie op het randje van een Matrix-psychose verkeer. “Spelen met het idee van de mogelijkheid dat we in een vr-reality leven – zoals jij en ik doen – daar is niets mis mee. Dat zou je een spirituele oefening kunnen noemen. Het is iets anders dan er heilig van overtuigd zijn dat machines ons hebben ingeplugd in een legbatterij en we als energiebron worden gebruikt. Daar zit nog behoorlijk wat afstand tussen.”

Als ik Goedhart vraag wanneer je je wel zorgen moet maken om je mentale gezondheid, zegt hij dat dat lastig te bepalen is. “Wat we hebben afgesproken als grens is dat je mentaal ‘ziek’ bent op het moment dat dit soort ideeën zodanig met je leven interfereren dat je niet meer kunt functioneren. Mensen die wel dit soort ideeën hebben, maar prima functioneren, zijn dus ook geen patiënten. Dit zijn juist vaak inspirerende mensen. Denk aan beroemde kunstenaars, muzikanten en religieuze grootheden.” Of je je moet melden bij een psychiater hangt dus af van de mate waarin je zelf last hebt van je overtuigingen. “Als je niet meer voor jezelf kunt zorgen, heel angstig en/of agressief bent en je leven een nachtmerrie is geworden, moet je naar een psychiater gaan voor therapie en antipsychotica.”