Gevluchte jongeren leggen hun nieuwe leven vast met colablikjes

Mohammed Hassan, Family. “I am here with my family, but I am missing the rest of them. My friends.”

Foto’s met dank aan Josje Priester

Deze maand opende minister Jet Bussemaker in de Melkweg de fototentoonstelling Can You See Me van Josje Priester. Maar ze maakte deze expositie niet alleen. Ze werkte samen met jonge mensen die hun land ontvlucht zijn en hun eigen gedachten en gevoelens vastlegden door middel van pinhole-fotografie, een oude maar bewezen manier om foto’s te maken. The Creators Project sprak haar over wat ze wilde bereiken, hoe ze dat gedaan heeft en de verhalen van de vluchtelingen. Josje nam Siyavash Reihani mee, een van de pinhole-fotografen, die uit Iran naar Nederland is gevlucht.

The Creators Project: Ha Josje, de foto’s zijn gemaakt met frisdrankblikjes. Hoe werkt dat precies?
Josje Priester: Voor pinhole-fotografie moet je een lichtdicht voorwerp hebben. Dat kan bijvoorbeeld een doos zijn, maar wij gebruikten dus frisdrankblikjes. Daarin maak je dan een klein gaatje, de pinhole. Dat gaatje moet echt heel klein zijn, want anders zijn de foto’s niet scherp of raken ze overbelicht en mislukken ze. In een donkere kamer plaats je lichtgevoelig fotopapier in het blikje, tegen de kant tegenover het gaatje. Daarna is hij klaar voor gebruik.

Waarom heb je precies voor deze manier van fotografie gekozen?
Josje: Omdat je ontzettend goed moet nadenken over wat je eigenlijk wil vertellen en hoe je dit gaat vastleggen. Je hebt elke keer maar één kans, niet elke foto lukt omdat de belichtingstijd verschilt tussen de 10 seconden op een zonnige dag en tot wel 2 minuten op een bewolkte dag. Dit moet je echt leren inschatten. Door het arbeidsintensieve voel je je natuurlijk ook veel meer verbonden met wat je maakt. Het is wat anders dan gewoon rondklikken met je smartphone. Daarnaast is het ook gewoon een toegankelijk middel voor iedereen. Een professionele achtergrond in de kunst of fotografie is niet nodig om tot een mooi resultaat te komen.

En iedereen maakte zijn eigen pinholecamera?
Josje: Ja en ze hebben de foto’s ook zelf ontwikkeld, in een nogal primitieve donkere kamer. De eerste donkere kamer was een invalidetoilet. Daarna gebruikten we de pinhole-bus, een mobiele donkere kamer.

Dus het was jouw idee om dit te starten, maar verder was het gewoon aan de deelnemers?
Josje: Niet helemaal. Het was een heel intensief proces. Het project heeft in drie verschillende asielzoekerscentra plaatsgevonden. Eerst begonnen we met gesprekken over fotografie en dan maakten we de eerste pinholecamera’s.
Siyavash: Wij hadden een tijdje nodig om te leren hoe deze pinhole-fotografie precies werkt en wat je ermee kon doen. De tweede stap was om te gaan kijken wat je kan maken. En hoe meer je het onder de knie hebt, hoe meer je aan je visie kan werken.
Josje: Ik heb de pinhole-fotografen ondersteund in zowel het inhoudelijke als creatieve proces om te bepalen wat ze in beeld zouden kunnen brengen om hun verhaal te vertellen. Mijn rol bestond dus eigenlijk uit die van workshopleider, creatief begeleider en curator.

Een echt thema was er dus niet?
Josje: Dat liet ik aan hen.
Siyavash: Dat is vanzelf geformeerd bij mij.
Josje: Voor mij was het belangrijk dat er per individu werd gekeken naar wat voor die persoon zelf belangrijk was om te delen en in beeld te brengen.

Nu wil ik wel weten of je Siyavash ook echt hebt moeten begeleiden?
Josje: Hem moest ik af en toe tegenhouden [lacht]. Hij heeft een vrij creatieve geest en heel veel ideeën en dat was ontzettend tof.

Met hoeveel pinhole-fotografen heb je in het totaal gewerkt?
Josje: We hadden in totaal iets van 30 à 35 fotografen. Maar het was niet makkelijk om in de asielzoekerscentra de continuïteit van het project te waarborgen. Mensen zitten in hun procedure en worden bijvoorbeeld ineens overgeplaatst naar een ander asielzoekerscentrum, en dan moest ik er achteraan om te zorgen dat die persoon toch mee kon blijven doen. De taal was soms ook een obstakel. Als mensen echt geen Engels spraken, dan werd het na een tijdje wat ingewikkeld. Als je meer de inhoudelijke kant wil bespreken, dan kan taal een stoorfactor zijn en voor miscommunicatie zorgen. Ook vonden sommigen het na drie workshops niet meer leuk. Uiteindelijk zijn we met een groep van tien overgebleven.

Heb ik het mis of werkte je bijna uitsluitend met mannen?
Josje: Dat klopt niet helemaal. Er waren twee vrouwen bij. Maar leuk dat het je opvalt, want ik vond het ontzettend moeilijk om er vrouwen bij te betrekken. Ik kan er niet zo goed een vinger op leggen waarom dit zo is. Een echte selectie was er niet.
Siyavash: In het algemeen stonden vrouwen minder open om mee te doen, misschien vanwege taal en cultuur.

Bij vluchtelingen en pinhole-fotografie denk je misschien snel aan de reis van je geboorteland naar hier, maar dat was dus niet wat jullie wilden tonen?
Josje: Nee, dan zou het enkel gaan over het ‘vluchteling zijn’, maar daar gaat het hier juist niet om. Can You See Me gaat over mensen die gewoon hun verhaal vertellen, of dat nu over hun land van oorsprong gaat of over hun leven hier, of zelfs over vaderschap. Ze kozen zelf wat ze wilden vertellen.
Siyavash: Ik denk ook dat het beeld over vluchtelingen echt moet veranderen. Je durft als vluchteling soms niet te zeggen dat je het bent, omdat je bang bent voor de kritiek. Daarom moet je kiezen tussen verdragen dat je een vluchteling bent, of dat je juist wil vechten tegen beoordelingen. Dat wil ik niet.

Siyavash, is er iets dat jij wil bereiken met Can You See Me?
Siyavash: Ik wil met dit soort projecten en met dit interview tonen dat wij gewone mensen zijn. Mijn situatie zou iedereen kunnen overkomen. Na de Tweede Wereldoorlog of na de Balkanoorlogen waren er ook veel Europeanen op de vlucht. Ik ben natuurlijk dankbaar dat ik naar Nederland kon komen. In Saoedi-Arabië zou het bijvoorbeeld helemaal anders zijn. Maar wat ik het liefst wil, is om hier gewoon een nieuwe plek en sociale kring te vinden.

Wat wilde je met je foto’s laten zien?Siyavash: Bij de foto Mescalina society (2014), wilde ik bijvoorbeeld eenzaamheid in beeld brengen. Ik deed dit aan de hand van de Iraanse vrouw, die onder meer last heeft van censuur en onderdrukking. Als zij naar buiten wil, moet ze steeds een hoofddoek dragen. Er is dan misschien wel een illusie van vrijheid, maar volledige vrijheid is er niet. Dat geldt zeker niet alleen voor de Iraanse vrouw die ik hier toon.

Zie je een verschil tussen je eerste en latere foto’s?
Siyavash: Ja.
Josje: Ik benieuwd wat je gaat vertellen.
Siyavash: Op de eerste foto’s draaide het echt om die eenzaamheid, maar gedurende de loop van het project maakte ik steeds meer vrienden in de internationale groep. Nu heb ik ongeveer evenveel vrienden als ik in Iran had. Mijn nieuwe foto’s gaan daarom minder over eenzaamheid. Ik ben veel positiever geworden.

Heb je ook overwogen om met je foto’s te vertellen over je reis naar Nederland?
Siyavash: Nee, ik ben een politiek vluchteling, maar ik wou juist mijn leven en gedachten die ik hier heb in beeld brengen. Na de protesten in 2009 moest ik uit Iran vertrekken. Uiteindelijk kwam ik in 2011 naar Nederland. Ik koos voor Nederland omdat mijn broer hier al was. Maar ik wil eigenlijk niet over vroeger spreken. Het is ergens ook een cliché, de vraag “Waarom ben jij hier?”. Soms moet je jezelf eens in mijn schoenen zetten en naar de wereld kijken door mijn ogen. Ik heb een bepaalde ervaring meegemaakt en die is niet goed geweest en wil ik niet opnieuw meemaken. Maar op een gegeven moment ben je die vraag gewoon beu. Ik wil nu een nieuw leven wil starten en over de toekomst spreken.

Je hebt bijzondere titels gekozen voor je foto’s. Ik ben daardoor wel benieuwd wat je een geschikte titel zou vinden voor dit gesprek.
Siyavash: Een Strange verhaal van een stranger? Ik denk dat dit wel klopt, ik heb het van het liedje van Jim Morrison, van The Doors, People are Strange.
Josje: Ja, precies. Dat je een vreemde bent, maar geen vreemdeling.

Bezoek de fototentoonstelling Can You See Me tot en met 12 februari gratis in Melkweg Expo in Amsterdam.