Hoe het is om als forensisch psychiater in het Pieter Baan Centrum te werken

Begin deze maand werd besloten dat Ahmad P., de verdachte van de moord op Roderick Leta, moet worden onderzocht in het Pieter Baan Centrum om tot een goed vonnis te komen. Roderick Leta werd eerder dit jaar om nog onduidelijke redenen met 29 messteken om het leven gebracht in Amsterdam-West. Door verdachte P. te laten onderzoeken in het Pieter Baan Centrum, zal volgens de officier van justitie duidelijk worden of P. toerekeningsvatbaar was ten tijde van de steekpartij en hoe groot de kans is dat P. strafbaar gedrag in de toekomst zal herhalen.

Er zijn vaak genoeg verdachten in het nieuws die naar het Pieter Baan Centrum moeten. Volkert van der G. en Mohammed B. werden er onderzocht en volledig toerekeningsvatbaar verklaard voor hun misdaden. Maar hoe wordt er eigenlijk bepaald of iemand toerekeningsvatbaar is of niet? En wat gebeurt er precies in het Pieter Baan Centrum? Om daarachter te komen sprak ik met forensisch psychiater Lilian Kuipers (33), die er werkt. Ik vroeg haar hoe het is om dag in dag uit gesprekken te voeren met mensen die verdacht worden van bijvoorbeeld moord en zedendelicten, of haar kijk op het leven veranderd is door haar werk en of haar dagen net zo zijn als die van Jodie Foster in The Silence of the Lambs.

Nadat ik bij de toegangscontrole uitvoerig ben gecontroleerd en metaalvrij door een detectiepoortje ben gegaan, haalt Lilian me op in de wachtkamer. Vanwege het sluizensysteem duurt het even voor we door alle zwaarbeveiligde deuren heen zijn, maar uiteindelijk zitten we tegenover elkaar in een spreekkamer.

VICE: Hoi Lilian, wat gebeurt er precies in het Pieter Baan Centrum?
Lilian Kuipers: Verdachten van uiteenlopende delicten worden hier psychisch onderzocht door een team van gedragsdeskundigen, groepsleiders, milieu-onderzoekers en juristen. Na het onderzoek wordt door hen een rapport opgesteld voor de rechtbank. Daarin wordt aangegeven of er sprake is van een stoornis, in hoeverre een verdachte toerekeningsvatbaar is, hoe groot de kans op herhaling is en of er een behandeling, bijvoorbeeld binnen de tbs, nodig is.

Hoeveel verdachten zitten hier?
We hebben plek voor zo’n dertig mensen. Verdachten zitten hier gedurende een week of zes binnen vier muren. Ze mogen er dus niet uit. Vanaf half acht ‘s ochtends start hun dagprogramma. Dan kunnen ze naar de gemeenschappelijke ruimte, de keuken of de binnenplaats. Hierna kunnen ze deelnemen aan vaste programmaonderdelen als arbeid, groepssport of fitness. Op de afdeling en bij de activiteiten is er groepsbegeleiding aanwezig om de verdachten te observeren en de activiteiten te begeleiden. Ik als forensisch psychiater rapporteer ondertussen de verdachten. Hoe gaat dat in z’n werk?
Mijn dag bestaat uit gesprekken voeren met de mensen die ik onderzoek, vergaderen, dossiers lezen en rapporten schrijven. Ik ben ook geregeld op de afdeling aanwezig waar ik verdachten spreek en ze observeer in hun dagelijkse bezigheden op de groep. Het doel van de gesprekken en observaties is erachter komen of er sprake is van een psychiatrische stoornis, en in welke mate deze stoornis verband houdt met de feiten waarvan iemand verdacht wordt. Mijn bevindingen en conclusies verwerk ik tot een onderzoeksrapport voor de rechtbank.

Hoe voer je gesprekken met verdachten?
Ik voer een-op-eengesprekken met een verdachte of samen met andere teamleden en de verdachte. Individuele gesprekken voer ik vaak op de afdeling en soms in de cel van de verdachte. Sommige verdachten zijn afwerend en bot, anderen juist heel meewerkend en beleefd. Een deel van de verdachten weigert ook om mee te werken aan het onderzoek. Het verschilt een beetje per onderzoek en per verdachte op welke manier ik de gesprekken aanga en vormgeef.

Bij de een heb je meer individuele gesprekken, en bij een ander zit je meer te kijken terwijl-ie op de groep bezig is met activiteiten bijvoorbeeld?
Ja. Ik kijk naar wat mogelijk en haalbaar is. Als iemand bijvoorbeeld beperkt intelligent en psychotisch is, kan het moeilijk zijn om met diegene te praten. Het kan dan beter werken om het gedrag te observeren in de groep. Als psychiater wil ik een zo volledig en goed mogelijk beeld krijgen van de verdachte. Het gaat hierbij niet over het als een rechercheur uitpluizen van een misdaad, maar we bespreken de ten laste gelegde feiten wel altijd met de verdachte. Ik ben door mijn werk onderdeel van het strafproces en mijn werk is geslaagd als ik een mooi rapport kan inleveren bij de rechtbank waarin de juiste diagnoses staan, hoe deze diagnoses verband houden met het delict en ik een passend advies kan geven.

Hoe kwam je erbij om forensisch psychiater te worden?
Het leek me leuk om psychiater te zijn omdat je dan veel tijd hebt voor mensen. Tijdens mijn studie Geneeskunde heb ik ook overwogen om huisarts te worden, maar dan heb je vaak maar korte consulten van tien minuten. Als psychiater praat je meer en langer met mensen. Het boeiende aan forensische psychiatrie vind ik dat je als het ware een soort puzzel aan het oplossen bent. Je zoekt een antwoord op de vraag wat er nou precies met iemand aan de hand is en hoe dat eventueel verband houdt met waar de persoon in kwestie van wordt verdacht. Die puzzel proberen op te lossen is altijd uitdagend, omdat vaak niets is wat het lijkt.

Wat bedoel je?
Als ik voor het eerst een verdachte spreek, lees ik niet altijd van tevoren zijn of haar volledige dossier. Ik wil neutraal het gesprek instappen. Tijdens ons gesprek kan iemand dan super beleefd, vriendelijk, normaal en sociaal zijn. Terwijl ik dan later in het dossier lees dat iemand verdacht wordt van zeer gewelddadige feiten of een lange voorgeschiedenis heeft binnen de tbs. Dat strookt dan niet direct met een eerste indruk. Het is dan ook belangrijk om de tijd te nemen om mensen te onderzoeken.

Een ander voorbeeld is dat mensen die bij ons binnenkomen soms een uitgebreide voorgeschiedenis in de GGZ hebben waar een diagnose gesteld is, maar er tijdens ons onderzoek blijkt dat er toch sprake is van een ander ziektebeeld. Iemand heeft bijvoorbeeld eerder de diagnose schizofrenie gekregen terwijl er in ons onderzoek, na de nodige aanvullende diagnostiek – neurologische consultatie, een hersenscan of bijvoorbeeld klinisch-genetisch onderzoek – blijkt dat er sprake is van een neurologisch probleem. In zo’n geval heeft een hersenafwijking het vreemde gedrag dan mede in de hand gewerkt.

Hoe kom je erachter dat iemand een hersenafwijking heeft?
We werken samen met het ziekenhuis. Met een speciaal busje wordt een verdachte daar indien nodig naartoe gebracht. Dit kan belangrijk zijn, omdat hersenscans kunnen aantonen dat er sprake is van afwijkingen in de hersenen die van invloed kunnen zijn op iemands gedrag. Bijvoorbeeld dementie of schade aan het brein. Meestal heeft de problematiek van de verdachte overigens geen neurologische oorzaak. Wat ik vaak tegenkom in het onderzoek zijn psychotische beelden, persoonlijkheidsstoornissen, cognitieve problemen, verslavingsproblemen en autisme. Vaak hebben verdachten ook meerdere problemen tegelijk die met elkaar kunnen samenhangen. Hoe ziek een verdachte is, verschilt heel erg per persoon.

Hoe komen mensen hier terecht?
Iedereen die hier zit, wordt verdacht van een ernstig strafbaar feit. Denk aan moord, verkrachting en doodslag. Maar ook aan het plegen van een terroristische aanslag of een zeer gewelddadige overval. Wanneer zo iemand wordt opgepakt, gaat hij of zij – meestal hij – eerst naar een huis van bewaring. Gedurende het strafproces wordt besloten of iemand in aanmerking komt voor een rapportage. Als de rechtbank besluit dat een verdachte gerapporteerd moet worden, gaat hij hierheen. Het staat iedereen vrij om te weigeren. Maar de plaatsing in het PBC vindt dan toch plaats. Verdachten die het onderzoek weigeren komen meestal op de weigerafdeling te zitten.

De weigerafdeling?
Ja. Daar zitten de mensen die zich onttrekken aan gesprekken en niet meewerken aan het onderzoek. Dat is een aparte afdeling waar we nog meer gericht zijn op het in contact komen met de verdachte en het observeren van gedrag tijdens de activiteiten.

Kom je weleens iemand tegen die verdacht wordt van moord en dat je dan kan concluderen: met jou is helemaal niets mis?
Ja, en dat kan ook best bevreemdend zijn. Soms is het moeilijk te bevatten dat mensen in staat zijn tot gruwelijke misdrijven maar er geen sprake is van een psychiatrische stoornis.

Hoe komen mensen tot dit soort delicten?
Het kan zo zijn dat het leven hen te veel is geworden, en er sprake is van dingen als stress, problemen met werk, financiële of relationele problemen. De maatschappij wordt steeds complexer en dit geeft voor sommige mensen veel spanning.

Heeft dit werk je kijk op de mens veranderd?
Ja, op sommige gebieden wel. Met mijn kind bijvoorbeeld merk ik dat ik alerter ben geworden. Laatst zat ik met haar in een openbare speeltuin toen er iemand heel lang op de rand van de zandbak ging zitten. Een week later zat-ie er weer. Zonder kind. De week daarop ook. Dan stel ik mezelf misschien sneller dan een ander de vraag: wat doet deze man hier? Is dit normaal? Of heeft hij verkeerde intenties? Ook als ik op straat door het donker fiets ben ik me soms wel even bewust van wat er zou kunnen gebeuren, mocht ik pech hebben. Gelukkig zijn dit soort momenten vaak maar van korte duur.

Dat kan ik me voorstellen. Ik kom nooit in aanraking met mensen die moorden plegen en verkrachten, dus voor mij leeft het minder.
Je denkt dat je nooit in aanraking komt met die mensen, maar dat weet je niet natuurlijk. Zoals ik al zei, ook mensen zonder stoornis kunnen tot ernstige feiten komen en ieders leven kan een vreemde wending nemen. Daarnaast weet je vaak niet wat zich in het leven van anderen afspeelt. Maar ik wil je uiteraard niet bang maken, want de kans blijft natuurlijk wel klein.

Ben je weleens bang op de werkvloer?
Nou ja, er wordt weleens flink gescholden. Wanneer mensen hun rapport ter inzage krijgen en ze zijn het er niet mee eens, bijvoorbeeld. Ik heb weleens meegemaakt dat een verdachte het hele rapport verscheurde en door de wc spoelde, maar over het algemeen valt het me mee hoe mensen reageren op hun rapport. Zelfs als iemand met weinig ziektebesef leest dat hij gediagnosticeerd is met schizofrenie, wordt er over het algemeen kalm op gereageerd.

Is het voor verdachten niet juist gunstig om gediagnosticeerd te worden? Zodat ze bijvoorbeeld strafvermindering krijgen omdat ze ontoerekeningsvatbaar zijn?
De meeste mensen zijn bang voor een diagnose omdat ze bang zijn voor tbs. Tbs betekent namelijk meestal een langdurig traject. Als je veroordeeld wordt voor een ernstig delict en je wordt gedeeltelijk ontoerekeningsvatbaar verklaard, zit je vaak alsnog eerst een gevangenisstraf uit en krijg je daarna tbs, en aan tbs zit geen einddatum vast. In zeldzame gevallen simuleren verdachten hun klachten, maar dit komt niet heel vaak voor.

Waan je jezelf wel eens Jodie Foster in The Silence Of The Lambs ? Dat iemand net zoals Hannibal Lecter onder je huid kruipt?
Ik ben een jonge vrouw die werkt in een justitiële inrichting en dat is een rol waar je bewust van moet zijn. Als verdachten vragen naar mijn privéleven geef ik dan ook nooit antwoord. We hebben het over jou, zeg ik dan. Meestal begrijpen mensen dat ook wel en doen ze geen gekke dingen. Het is namelijk ook in hun belang dat er een goed rapport wordt geschreven. Hoe gaat het met de verdachten als ze hier zitten?
Meestal niet goed. Ze piekeren vaak over dat ze vastzitten, over hun mogelijke straf en wat ze gedaan hebben. Ze hebben vaak last van herbelevingen als ze iets gedaan hebben. De meeste mensen hier worstelen met een verlieservaring op wat voor manier dan ook. Of het nou een geliefde is of hun vrijheid. Klopt het dat psychiaters zelf ook een beetje gek zijn?
Alle mensen zijn denk ik op een bepaalde manier een beetje gek. Niemand is hetzelfde en er bestaat niet zoiets als helemaal ‘normaal’.

Dankjewel, Lilian.