De beroepsziektes die je kunt krijgen als je kunstenaar bent

Toen ik nog een hardcore kunstenaar was, zat ik regelmatig in mijn studentenkamer olieverfschilderijen te maken. Voor het verdunnen van de verf gebruikte ik terpentine. En ook al stond er een groot rood kruis op het potje en voelde ik me na een middagje schilderen alsof ik te veel geblowd had, ik dacht nooit na over de gezondheidsrisico’s van het inademen van grote hoeveelheden terpentine op de lange termijn. Niemand had me er ooit over verteld en het hoorde er gewoon bij. Dacht ik. Kunst maken deed ik – zoals wel meer mensen binnen de creatieve sector – zelfstandig. Als je een vaste baan hebt, is je werkgever verplicht te zorgen voor goede werkomstandigheden. Maar als je besloten hebt om kunstenaar te worden is er niemand die volgens de Arbowet verplicht is naar je om te kijken als je loopt aan te modderen met giftig, irriterend, brandgevaarlijk of bedwelmend materiaal.

Als je als kunstenaar ziek wordt vanwege je werk en je daarom in financiële problemen terechtkomt, moet je maar net een individuele ziektekostenverzekering hebben afgesloten die het verband tussen je werk en je ziekte erkent. Want er is geen baas die je aansprakelijk kunt stellen en al helemaal geen speciaal programma voor als je een burn-out krijgt.

Als kunstenaar kun je dus maar beter zoveel mogelijk risico’s uitbannen. Om erachter te komen waar die zitten, spraken we met Rosie Voorthuis, die als arts verbonden is aan het Spaarne Gasthuis in Haarlem.

Kanker
Er zijn een hoop dingen die het risico op een vorm van kanker kunnen vergroten, en daar zitten ook materialen bij die kunstenaars regelmatig gebruiken. Volgens onderzoek is het risico op blaaskanker bijvoorbeeld 30 procent groter als je op dagelijkse basis met verf werkt, en ook longkanker is een gevaar. En als je figuurzaagt, meubels maakt of op een andere manier met houtbewerking bezig bent, kun je als gevolg van het langdurig inademen van houtstof ook nog neuskanker krijgen.

Het werken met metaal is evenmin helemaal veilig. Bij het lassen van roestvrij staal komt bijvoorbeeld chroom-6 vrij, een stof die nogal in opspraak is geweest omdat oud-medewerkers van Defensie er ziek van werden. Zelf een hele kleine hoeveelheid chroom-6 (dat volgens deskundigen erger is dan asbest) kan bij langdurige blootstelling leiden tot long-, maag-, neus- en bijholtekanker.

Hoeveel groter dit risico precies is verschilt per persoon. Ziektes openbaren zich soms bovendien pas na 15 tot 25 jaar na blootstelling. Wat je er in ieder geval tegen kunt doen, is het dragen van persoonlijke beschermingsmiddelen – de Arbowet beveelt lassers niet voor niets aan om altijd een laskap te dragen, en voor een goede afzuiging te zorgen.

Ook als je met verf of hout werkt is het volgens Voorthuis verstandig om zulke maatregelen te treffen. “Het is belangrijk om de ruimte waarin je werkt altijd goed te ventileren,” zegt ze. Om jezelf te beschermen tegen de risico’s van verf is het voor je gezondheid ook beter om te werken met verf die niet op oliebasis is. Acrylverf bevat minder schadelijke stoffen en de kwasten kun je gewoon schoonmaken met water. Als je toch echt liever met olieverf werkt, overweeg dan eens om wat vaker in de buitenlucht landschappen te gaan schilderen.

COPD (Chronische Obstructieve Longziekte)
Als je schildert, meng je waarschijnlijk je verf met terpentine, en maak je je kwasten schoon met ammoniak. “Dit zijn giftige en bijtende stoffen,” zegt Voorthuis. “Langdurige blootstelling aan deze stoffen zorgt voor chronische prikkeling van je longslijmvlies, wat na een tijd kan leiden tot ontsteking en afname van vitaal longweefsel.” De een heeft hier direct last van, de ander pas na jaren dagelijks werken met dit soort stoffen. Op het moment dat dit soort klachten chronisch worden, noemen we het COPD.

"Longweefsel moet je zien als een soort spons: een broze substantie met allemaal kleine verbindingen en ruimtes waarin zuurstof de kans krijgt om in de bloedbaan opgenomen te worden," zegt Voorthuis. Om genoeg zuurstof door te laten dringen, moet het longoppervlak alleen wel groot genoeg zijn. En wanneer je aan dit soort giftige stoffen wordt blootgesteld, kan dat oppervlakte kleiner worden, wat uiteindelijk kan leiden tot kortademigheid en behoefte aan meer zuurstof.

Wat je hiertegen kunt doen? Een halfgelaatsmasker aanschaffen. Je bestelt er al een voor twaalf euro, en dat is een COPD-vrij leven toch wel waard.

“Het lastige is het dat veel kunstenaars ook roken,” voegt Voorthuis eraan toe. “Dat kan evengoed leiden tot COPD.” Als verzekeraars moeten bepalen of de COPD het gevolg is van je werk, letten ze goed op dit soort omgevingsfactoren. Dus mocht je nou veel met bijtende stoffen werken en ook nog roken, dan heb je een extra goede reden om met het tweede te stoppen. Dan kun je tenminste aantonen dat je COPD door je werk komt, en niet door dat pak shag dat je er wekelijks doorheen jast.

Organo Psycho Syndroom
Het Organo Psycho Syndroom is een aantasting van het zenuwstelsel door het langdurig inademen van agressieve oplosmiddelen zoals terpentine, thinner, tolueen, aceton of xyleen. De hersenaandoening die daaruit voortkomt wordt ook wel de ‘schildersziekte’ genoemd. En die ziekte kan zorgen voor allerlei verschillende klachten. Van concentratiestoornissen, depressieve gevoelens, vermoeidheid, geheugenproblemen, hoofdpijn tot aan volledige dementie. De beste manier om dit alles te voorkomen is het gebruiken van verfsoorten zonder oplosmiddelen. Als dit niet mogelijk is, moet je toch echt dat halfgelaatsmasker opzetten en handschoenen aantrekken. De paar jaar waarin ik heb geschilderd, heb ikzelf ervaren wat voor heftige gevolgen een stof als terpentine kan hebben op je hersenen. Een uur schilderen met olieverf en terpentine kon me al het gevoel gegeven alsof ik buiten mezelf zweefde – misselijk, trillend en verward. De rest van de dag had ik dan stekende hoofdpijn. Het raam stond meestal open, maar een masker droeg ik niet. Dat die verschijnselen niet chronisch zijn geworden, heb ik volgens Voorthuis vooral te danken aan het feit dat ik het niet dagelijks en niet heel lang deed. Als ik nog stugger had doorgeschilderd, was dat misschien wel anders geweest. “Maar het lastige is dat sommige symptomen ook pas jaren na blootstelling kunnen optreden,” zegt ze.

RSI
Tegenwoordig zijn er veel kunstenaars die achter hun computer leven, omdat ze bijvoorbeeld grafisch ontwerpen, photoshoppen, video-editten of tekstschrijven. En dan ligt RSI op de loer, een verzamelnaam voor allerlei klachten en syndromen die het gevolg zijn van herhalende bewegingen of een langdurig statische houding. Een muisarm bijvoorbeeld, of een slijmbeursontsteking, ook wel bursitis genoemd. “Bursitis is een aandoening die veel voorkomt onder mensen die computerwerk doen,” zegt ze. “Je spieren verstijven en raken ontstoken, doordat je te lang in dezelfde of een verkeerde houding zit.” Hoe minder je iets beweegt, hoe minder goed je het op den duur nog kan bewegen. “Als je je schouders nauwelijks meer beweegt omdat je altijd in dezelfde houding zit, worden ze stijf. Op een gegeven moment gaan ook andere gewrichten vastzitten. En dat doet pijn.”

Volgens Voorthuis is het belangrijk om tijdens je computerwerk op een goede stoel te zitten en je benen op de grond te plaatsen. “Je moet je rug recht houden en je werk afwisselen met staan en rondlopen.“ Totaal nieuwe informatie is dat misschien niet, maar het ook echt uitvoeren is een tweede. Misschien toch maar eens een postuurgordel aanschaffen.

Contactallergie
Kunstenaars werken met alle materialen die je maar kan bedenken. Van plastic afval tot aan beschimmelde aardbeien. In theorie zou je uiteindelijk van ieder materiaal waarmee je werkt allergisch worden. “Het veel werken met één bepaald materiaal kan lang goed gaan, maar sommige mensen krijgen uiteindelijk een allergische reactie,” zegt Voorthuis. “Hoe erg dit is en hoe snel dit gaat is afhankelijk van de mate van blootstelling, de individuele gevoeligheid van de blootgestelde persoon en hoe sterk het allergeen is. De reactie kan plaatselijk zijn, maar ook verspreid over het hele lichaam. Denk aan prikkelende ogen, loopneus en jeuk.”

Als je altijd werkt met met dezelfde materialen kan dat dus lastig zijn, zeker als het je handelsmerk is. Wie zou Joseph Beuys geweest zijn als hij allergisch was geworden voor vet of vilt? De oplossing is vrij simpel: bescherm je lichaam. Kappers dragen ook niet voor niks handschoenen om kapperseczeem te voorkomen.

Hernia
Beeldhouwers slepen vaak dag in dag uit met zware materialen, wat je volgens Voorthuis qua zwaarte kunt vergelijken met verplegers in de zorg. “Die moeten elke dag zware lichamen tillen. Maar in tegenstelling tot de meeste beeldhouwers hebben zij daar allemaal hulpmiddelen voor, zodat ze het veertig jaar kunnen volhouden.” De rugbelastende werkzaamheden die beeldhouwers verrichten zonder hulpmiddelen en zonder toezicht van een baas, kunnen er in het ergste geval voor zorgen dat je een hernia krijgt.

Om dat te voorkomen, is het belangrijk om zware objecten op de juiste manier te verplaatsen. Dus door je knieën gaan, objecten dicht bij je lichaam houden en niet voorover buigen terwijl je tilt. “Leer je dit soort belangrijke dingen eigenlijk wel op de kunstacademie?” vraagt Voorthuis me. Ik in ieder geval niet.

Psychische problemen
Er zijn meerdere onderzoeken die een verband suggereren tussen een creatieve geest en depressiviteit, maar of die link ook echt bestaat is nog altijd niet geheel duidelijk. Hoe dan ook zijn de omstandigheden waarmee je te maken kunt hebben – een sociaal isolement, de druk om rond te komen zonder je ziel te verkopen – niet bepaald bevorderend voor je mentale gezondheid. Het ontstaan van psychische problemen is volgens Voorthuis afhankelijk van veel aspecten en persoonsgerelateerde factoren. “Wie ben je, waar kom je vandaan, hoe heb je geleerd om te gaan met moeilijkheden, heb je een sociaal vangnet, heb je geld? Er zijn veel dingen die daarbij meespelen.”

Laten we er even van uitgaan dat het verband bestaat. Trekt het kunstenaarschap dan mensen aan die gevoelig zijn voor psychische problemen, of is het gewoon zo’n ellendig vak dat je er wel depressief van moet worden? Volgens Voorthuis kan het twee kanten op werken. “Het kunstenaarsschap trekt mensen met bijzondere geesten aan, die veel nadenken over moeilijke dingen. Dat kan tot psychische problemen leiden, zeker als de omstandigheden zwaar zijn. Als kunstenaar moet je vaak hard werken voor weinig geld, heb je onregelmatige uren, weinig zekerheid en ben je veel alleen in je atelier.”

Een eenduidig advies om psychische problemen tegen te gaan is eigenlijk weer een verhaal apart, maar wat Voorthuis in ieder geval kan adviseren is dat je genoeg buiten zou moeten komen. “Zonlicht is belangrijk, slik desnoods vitamine D. En zoek wat andere kunstenaars op tijdens je werkuren.” Dat gezegd hebbende ga ik maar eens even de straat op, want ik zit alweer uren in mijn eentje onderuitgezakt op mijn bed een muisarm te kweken. Gelukkig ruikt het hier verder niet naar terpentine.