In het Eye in Amsterdam kun je nu baden in een zee van lichtprojecties

Ik stap een donkere ruimte binnen en het eerste dat opvalt is het geluid, een soort ruis met bliepjes en piepjes. Verderop rollen een paar mensen op de vloer, over een lichtprojectie van cijfers en moleculen. Ik ben in het Eye Filmmuseum in Amsterdam, bij de nieuwe expositie van Ryoji Ikeda. De Japanse kunstenaar werkt veel met lichtprojecties, geluid en datavisualisatie, en speciaal voor het Eye maakte hij point of no return, een zwart gat dat omringd is door extreem fel knipperend licht. Aan de ene kant is het een brandende hel voor mensen met epilepsie, maar in het flikkerende licht zijn ook fascinerende kleurpatronen te vinden, een beetje zoals een regenboog op een zeepbel.

Op het moment dat ik er ben loopt de kunstenaar zelf ook een rondje door zijn tentoonstelling – we zijn op de persvoorbezichtiging. Ik had hem graag willen spreken over zijn werk, maar aangezien hij er een hekel aan schijnt te hebben om geïnterviewd te worden is dat een beetje een lastig verhaal. Hij wil niet eens op de foto. Maar gelukkig heeft Jaap Guldemond, hoofdcurator tentoonstellingen in het Eye en degene die Ikeda hiernaartoe heeft gehaald, er niets op tegen om even te praten.

Creators: Hoi Jaap. Kun je vertellen waarom Ryoji Ikeda zelden interviews geeft?
Jaap Guldemond: Ik denk dat Ikeda bang is dat mensen denken dat ze het werk helemaal moeten snappen, en ervan schrikken als ze de wetenschap en mathematiek die erachter zit niet begrijpen. Terwijl je daar natuurlijk niet bang voor moet zijn, en zo diep mag gaan als je zelf wilt. Het is gewoon wat het is.

Hoe zijn de werken van Ikeda ontstaan?
Ikeda heeft een achtergrond als DJ in elektronische muziek. Later heeft hij muziek teruggebracht tot geluid, waarna hij dat geluid weer terugbracht tot sinusgolven en white noise. Dat is volgens hem het fundament van geluid. Daarnaast bracht hij licht uit een projector terug tot een pixel. Hij reduceert en minimaliseert, hij wil echt terug tot de basis.

Waarom spreekt zijn werk jou zo aan?
Ideka gebruikt data om iets te componeren, zoals een schilder zijn verf gebruikt. Ik heb hem hier het werk point of no return op zien zetten. Het is heel bijzonder om hem daar met zijn assistenten te zien zitten. Als Ikeda wat zegt, dan programmeren zijn assistenten wat en twee seconden later zie je iets op het scherm gebeuren. Het is net alsof ze dan aan het het schetsen zijn met die techniek. Uiteindelijk is het visuele effect altijd gecombineerd met muziek of geluid, en daar gaat het om. Eigenlijk moet je naar de tentoonstelling gaan alsof je naar een concert gaat, en je eraan overgeven. Zoals Ikeda het zelf zegt: als je naar Mozart luistert vraag je je ook niet af wat elke toon precies betekent.

Waarom heb je ervoor gekozen om het hiernaartoe te halen?
Ik volg al heel lang Nederlandse kunstenaars die met cinema werken. Vanuit die interesse ontdekte ik dat er in Japan iets soortgelijks bestond: het kunstenaarscollectief Dumb Type, waar ook Ryoji Ikeda deel van uitmaakt. Ik was veel in Japan die tijd, en toen heb ik weleens iets van ze gezien. Veel later, in 2008, ging ik naar een concert van Ikeda in Paradiso. Toen ik hier bij Eye kwam werken, was ik des te meer geïnteresseerd in hoe cinema en andere kunst op elkaar inwerken. Dan kom je snel uit bij iemand als Ikeda.

Je zei net dat hij minimaliseert, maar aan de andere kant zie ik in zijn werk ook grotere dingen terug, zoals het universum. Hij maakte speciaal voor Eye een werk dat een zwart gat voorstelt.
Ja, dat klopt. Hij minimaliseert heel erg, maar daardoor realiseerde hij zich ook dat je daarin juist verder kunt kijken. Hij is geïnteresseerd in vragen als: wat is de oneindigheid van data, en wat is de oneindigheid van nummers? Maar dat hij zich daarmee bezighoudt hoef je als toeschouwer verder ook niet eens te weten. Hij begint ook steeds metafysischer te worden, al weet ik niet of hij dat zelf toegeeft.

Wat bedoel je met metafysischer?
In het begin hield hij zich vooral bezig met het visualiseren van data, maar in twee van zijn recentere werken gaat hij meer naar de visuele werkelijkheid toe. Hij visualiseert bijvoorbeeld eiwitmoleculen en dat zwarte gat – ook al weet niemand hoe een zwart gat er écht precies uitziet. Misschien komt dat wel doordat hij wat ouder wordt, en daardoor ook meer om de dingen om hem heen reflecteert.

In de tentoonstellingstekst staat dat het werk gaat over “onzichtbare structuren en data die ons leven besturen”. Denk je dat Ideka daar bang voor is?
Dat denk ik eigenlijk niet. Het werk is in ieder geval niet politiek. Het is wel heel hedendaags: hij maakt werk in de 21e eeuw en wil dat het ook over de 21e eeuw gaat. Maar daarin is hij heel neutraal.

Wat wel grappig is, is dat Ikeda het ene moment de objectieve houding van een wetenschapper heeft – hij zegt zelf althans dat hij data benadert vanuit de wetenschappelijke hoek – maar aan de andere kant ook juist de kunstenaar is die precies de dingen doet die hij wil. Ik heb ook gehoord dat er wiskundigen zijn die zijn werk juist daarom een beetje bullshit vinden.

Denk je dat Ryoji Ikeda het eens zou zijn met jouw uitleg?
Haha, dat denk ik eigenlijk wel. Maar dat komt alleen omdat ik net zijn vrouw heb gesproken, zij zei dat ik het werk goed kon uitleggen.

De expositie van Ryoji Ikeda is tot en met 2 december 2018 te zien in Eye Filmmuseum.