Portretten van Russische vrouwen in de gevangenis

Elena Anosova bracht haar tienerjaren door op een Russisch meisjesinternaat. Het was een gesloten instelling, die voor haar voelde als een wereld op zich, met een eigen hiërarchie en sociale normen, en weinig privacy of veiligheid. Later werd ze fotograaf, en deze ervaringen uit haar jeugd inspireerden haar om soortgelijke gesloten plekken vast te leggen: vrouwengevangenissen.

In Rusland is het al jaren gebruikelijk dat gevangenen onbetaald werk verrichten. Het is een erfenis van de goelagkampen uit de jaren dertig, en tegenwoordig een veel voorkomende manier om mensen vast te zetten, zowel in voormalige- als huidige gebieden van de Sovjet-Unie. Anosova kreeg toegang tot zulke gevangenissen, waar alleen vrouwelijke gedetineerden in zaten, en fotografeerde deze bewoners. Ze vertelt wat ze zag, en hoe moeilijk het voor deze vrouwen is om na hun gevangenschap weer terug te keren in de de patriarchale samenleving van Rusland.

VICE: Hey Elena, waarom heb je je focus verlegd van de kostschool naar de gevangenis?
Elena Anosova: De tijden zijn veranderd: kostscholen zijn veel beter geworden dan in de jaren negentig, toen ik er nog op zat. Dus ik wilde me ergens anders op richten. En een gevangenis leek me daar erg geschikt voor.

Hoe kreeg je toegang tot de gevangenissen?
Het duurde zo’n acht maanden om toestemming te krijgen, en ik ben geholpen door veel vrienden, familie en kennissen. Wat ook wel hielp was dat ik geen journalist ben. In augustus 2014 kreeg ik voor het eerst toestemming.

Hoe zien Russische vrouwengevangenissen er zoal uit?
Veel van dit soort gevangenissen liggen in kleine afgelegen dorpen, en zijn daar de enige plek om te werken. Er zijn dan bijvoorbeeld zo’n 900 gevangenen op 400 inwoners. De werknemers die ik fotografeerde waren vooral jonge mannen en vrouwen die uit de grote steden waren teruggekeerd om hun ouders te verzorgen. Sommige van deze families werken al generaties lang voor dit gevangenissysteem. Het contrast tussen de gevangenis en de omgeving is heel groot: binnen leiden de gevangenen een benauwd bestaan, maar buiten zijn de landschappen uitgestrekt en is er bijna niemand in de buurt.

Van het personeel van de vrouwengevangenissen is bijna de helft vrouwelijk, inclusief het hoofd. De veroordeelden werken ook, vooral met textiel. Omdat de plaatsen gesloten zijn ontstaat er vaak vanzelf een hiërarchie, met helaas veel geweld tot gevolg. Zowel van de gevangenen als van het personeel. Je hoort weleens journalisten of mensenrechtenactivisten zeggen dat er dagelijks mensen worden gemarteld in het Russische gevangenissysteem. Dit jaar zijn er tot nu toe zes mensen omgekomen, bijvoorbeeld doordat ze geëlektrocuteerd, gestikt of gewurgd zijn.

Hoe werd je ontvangen door de vrouwen in de gevangenis?
Ik kwam om acht uur ‘s ochtends aan bij de gevangenis en bleef zolang ik mocht. De eerste paar weken maakte ik geen foto’s, en probeerde ik de gedetineerden te leren kennen. We spraken wat en dronken thee. Sommigen zagen me als vriendin, anderen als zus of dochter. Ik was vanaf het begin heel open en eerlijk tegen ze, en vertelde dat ik fotograaf ben en aan een persoonlijk project werkte. Ik denk dat ze het ook daardoor wel goed vonden dat ik ze fotografeerde. Ik deed niet alsof mijn project hun wereld zou veranderen, en zei dat het voor mij als een soort therapie was.

Is er een patroon in de manier waarop deze vrouwen in de gevangenis belanden?
In Rusland hebben we een groot probleem met huiselijk geweld. Het is in onze cultuur niet gepast om familiezaken buiten het huis te bespreken, en daardoor kan huiselijk geweld lang aanhouden, totdat de vrouwen zichzelf uiteindelijk niet meer kunnen beheersen. Ik schrok bijvoorbeeld erg van het verhaal van een grootmoeder, die de man van haar dochter vermoordde omdat hij haar altijd sloeg, en beide armen van zijn vijfjarige dochter had gebroken. De vrouw kan zich niet meer herinneren hoe ze de moord heeft gepleegd.

Rusland is nog heel ouderwets, in de zin dat het erg patriarchaal is. Dat is vooral goed zichtbaar op het platteland. We hebben een gezegde dat luidt: “Slaan betekent liefhebben”. Het is triest, maar we zien dat als iets normaals.

Je vroeg de vrouwen of ze hun favoriete voorwerp wilden vasthouden op de foto. Wat voor dingen kozen ze?
Heel verschillende dingen. De planten waar ze voor zorgden, de boeken die ze vanuit huis kregen toegestuurd, en andere spullen zoals bijbels en decoratie. Het zijn ook allemaal totaal uiteenlopende individuen.

Je hebt drie verschillende gevangenissen bezocht. Merkte je dat de vrouwen zich verschillen gedroegen?
De eerste was voor vrouwen die voor het eerst een overtreding hadden begaan, de tweede voor recidivisten en de derde voor vrouwen die lichte overtredingen hadden begaan, en daarom ook minimaal beveiligd waren. Het is erg belangrijk om die eerste groep te scheiden van de recidivisten, omdat ze elkaar makkelijk kunnen beïnvloeden. De recidivisten hadden een stuk minder hoop voor de toekomst: veel van hen hadden niks vast op hun portretten, omdat ze geen bezit meer hadden waar ze zelf waarde aan hechtten.

Wat is het belangrijkste dat je hebt geleerd van je project?
Dat Rusland niet de infrastructuur heeft die nodig is om mensen te ondersteunen nadat ze uit de gevangenis worden vrijgelaten. Veel ex-gedetineerden hebben geen plek om naartoe te gaan of iemand die ze kan helpen. Ze worden geconfronteerd met stigmatisering en worden als criminelen bestempeld. Omdat ze geen baan kunnen vinden en geen last voor hun ouders willen zijn, gaan ze dan vaak weer het criminele pad op. Ik maakte deze fotoserie ook precies om deze reden. Het zou geweldig zijn als onze maatschappij meer geïnformeerd zou worden over wat er binnen de gevangenis gaande is. Er is te weinig tolerantie, empathie en bewustzijn.

Welk gevoel heb je er uiteindelijk aan overgehouden?
Dat de vrouwen dan wel gevangen zijn, maar altijd een moeder, zus, geliefde, grootmoeder of gewoon een leuk schattig meisje blijven.