De bizarre connectie tussen Russische gevangenistatoeages en speelkaarten

In een scène zit Nikolai in een stoombad, en merkt iemand op dat je voor een zakelijke ontmoeting het best in een badhuis kunt afspreken – dan kun je namelijk zien wat voor tattoo’s iemand heeft. Wanneer twee huurmoordenaars vervolgens proberen om Nikolai om te leggen, weert hij ze af terwijl je alle beelden op zijn poedelnaakte lijf kunt zien, waardoor de gefaalde moordaanslag nog heftiger wordt. Mortensen zou er zelf op hebben gestaan om deze scène naakt te spelen; hij had zijn tatoeage-onderzoek goed op orde.

Nu heeft FUEL, de Londense uitgever van Russian Criminal Tattoo’s, een nieuw fotoboek gepubliceerd: Russian Criminal Tattoos and Playing Cards, van de auteur Arkady Bronnikov. Zoals de titel al verklapt, gaat het boek in op de intieme, dubbele geschiedenis van tatoeages en kaartspellen in de gevangenissen tijdens de Sovjet-Unie. Maar de foto’s geven je ook een kijkje in de verloren cultuur, van hoe het leven achter de tralies er echt uitzag, waar een simpel kaartspel je zomaar een moordenaar kon maken – of je een oog kon kosten.

VICE sprak met Damon Murray, een van de oprichters van FUEL, om erachter te komen wat de connectie is tussen deze tatoeages en speelkaarten, hoe ze gemaakt worden, wat je op het spel zette als je in de gevangenis gokte en waarom deze subcultuur zo goed als verdwenen is.

VICE: Hoe – en waarom – is deze traditie ontstaan?
Damon Murray : In de gevangenissen van de Sovjet-Unie en in de ‘zone’, zoals de werkkampen ook wel genoemd werden, was het verboden om met deze kaarten te spelen en ze te maken. Als een kaart (of, nog veel erger, een heel pak kaarten) bij je werd aangetroffen, zat daar een zware straf op: zes maanden in de isolatiecel. Deelnemen aan een kaartspelletje stond gelijk aan het uitdagen van de overheid of het nuttigen van alcohol of drugs. Toch weerhielden dit soort straffen de gevangenen er niet van om te gokken met kaarten.

De kaarten moesten wel helemaal zelf gemaakt worden. Dit was een vakkundig en bewerkelijk proces, dat begon met het op elkaar plakken van twee stukken papier. De lijm werd van uitgespuugd gevangenisbrood gemaakt, dat ze door lakens heen drukten. De op elkaar gelijmde papieren werden dan platgedrukt onder glas totdat ze droog waren en ze in de juiste maat gesneden konden worden.

Vervolgens werden ze beschilderd. Met roet maakten ze de zwarte kleuren en met een mix van bloed en broodlijm de rode delen (al gebruikten ze liever bloed omdat het donkerder opdroogde dan andere gevangenisinkt). Voor de eigenaar, die de opdruk en verf bepaalde, was dit de eerste kans om de kaarten te kenmerken, waardoor hij ze zou kunnen herkennen tijdens het spel. Soms bracht de eigenaar een bepaalde structuur aan in de verf, zodat hij al wist welke kaart het zou zijn voordat-ie werd omgedraaid. Daarna werd de achterkant van de kaart bedrukt. Als het kaartspel helemaal droog was, werden de kaarten uitgespreid en de randjes met een stukje glas strak getrokken. Ook dit gaf weer de mogelijkheid om een herkenbaar element op de kaart aan te brengen.

Wat stond er op het spel – waar gokten de gevangenen eigenlijk mee?
Normaal gesproken spraken de gevangenen van tevoren af waar ze om zouden gokken en hoe dat zou worden uitbetaald. Er werd bijvoorbeeld thee of sigaretten ingezet, maar ook vingers, ogen, oren of zelfs het leven van andere gevangenen – of het leven van de speler zelf. Criminelen die hun eigen lichaamsdelen inzetten wilden laten zien hoe sterk van geest, moedig of wreed ze waren. Als iemand verloor, werd de schuld meteen ingelost, wat het ook was. Gebeurde dat niet, dan werd hij een suka (een soort bitch) genoemd en neergestoken. Een keer was iemand op de vlucht geslagen nadat hij zijn linkerhand had ingezet, maar weigerde deze af te snijden nadat hij verloren had. Hij werd gepakt en overgezet naar een andere gevangenis. Een skhodka (een vergadergroep vol zware criminelen) kwam erachter waar hij naartoe was gestuurd en zorgde er alsnog voor dat zijn hand eraf werd gesneden.

Wat betekenden deze tatoeages nou precies voor de Russische gevangenen? Stonden ze symbool voor een bepaalde gang, vertelden ze een verhaal of iets over een gebeurtenis uit hun leven? Of misschien wel allemaal?
Zoals de tattoos in het boek staan, bestaan ze eigenlijk tegenwoordig niet meer. Dat wil zeggen: ze hebben niet meer dezelfde betekenis, omdat de straffen die ze zo ‘waardevol’ maakten niet meer worden gehanteerd. Maar in de tijd van de Sovjet-Unie vertelde het getatoeëerde lichaam van een crimineel vooral iets over z’n positie in de criminele wereld. De tatoeages van een vor v zakone (een professionele crimineel) had een soortgelijke functie als een uniform met versieringen, penningen en onderscheidingen. Een traditionele set tatoeages noemden ze een frak s ordenami, wat letterlijk zoiets betekent als een versierd rokkostuum. Deze tatoeages bevatten geheimen en symbolen, die er op het eerste gezicht heel herkenbaar uitzagen – een naakte vrouw, de duivel, een brandende kaars, noem maar op.

Maar wat deze tatoeages in feite lieten zien, was de biografie van de gevangene. Ze lieten zien wat hij allemaal bereikt had, wat hij fout had gedaan, en wat z’n promoties en degradaties waren. Het waren z’n paspoort en z’n dossier, de sleutel tot overleven in de gevangenis. Als een gevangene voor het eerst het werkkamp binnenkwam, kwam hij er hierdoor al snel achter welke criminelen de dienst uitmaakten. Om ook zelf meer status te krijgen, kopieerde hij de maniertjes en tatoeages van deze criminelen. Uit zelfbescherming moest je als nieuweling laten zien dat je een bijzondere, ervaren, moedige en geharde man was.

Nieuwe gevangenen kregen altijd de vraag of de tatoeages echt overeenkwamen met hun status. Als dat niet zo was, werd de gevangene gedwongen om de tattoo met een mes, een stuk schuurpapier, een glasscherf of een steen van zijn lichaam af te halen. Vervolgens werd hij in elkaar geslagen, verkracht of zelfs vermoord. In de criminele wereld was je als man zonder tattoos helemaal niets.

En wat hebben die kaarten er verder mee te maken?
Groepen gevangenen behoorden tot allemaal verschillende masti (groepen kaartspelers) en de symbolen op de kaarten kwamen weer terug in hun tatoeages. De hoogste kaarten waren de schoppen koning en klaver koning, en de rode kaarten hadden daarentegen de minste status: de ruiten stonden voor de verklikkers, en als iemand een hartenkaart op zich had getatoeëerd, was dat een teken van vrouwelijkheid. Ze werden voor straf onder dwang aangebracht, met als gevolg dat de status van de gevangenen af zou nemen en hij een pak slaag kon verwachten. Als je zou optrekken met een gevangene met rode symbolen, dan was dat ook slecht voor je eigen reputatie.

Er werden ook boodschappen overgebracht met symbolische afbeeldingen. Seksueel getinte beelden betekenden bijvoorbeeld dat een gevangene zijn schuld niet kon aflossen tijdens het kaarten. Goede kaarters hadden weer de symbolen van schoppen, klavers, ruiten en harten op hun knokkels staan. De eerste letters van ieder kaartdek vormen in het Russisch de zin Kogda Vyidu Budu Chelovekom (“Ik zal een man zijn als ik vrij kom”), wat betekent dat de drager de intentie heeft om het criminele pad te volgen.

Bronnikov, die het boek schreef en het grootste deel van de foto’s verzorgde, was misdaadexpert op het ministerie van Binnenlandse Zaken van de voormalige Sovjet-Unie. Hoe kwam hij aan deze enorme collectie?
Bronnikov had onder andere de taak om gevangenissen in het Oeralgebied en de Siberische regio’s te bezoeken. Daar interviewde hij gevangenen, verzamelde hij informaties en nam hij foto’s van veroordeelden met hun tatoeages. Hij heeft een van de grootste archieven opgebouwd. Dit was allemaal oorspronkelijk bedoeld voor doeleinden van de politie: ze wilden begrijpen wat de tatoeages betekenden en hoe ze het zouden kunnen gebruiken om criminelen te arresteren.

Deze kaarten komen alleen niet van de Bronnikov-collectie maar zijn in het afgelopen decennium door FUEL verzameld. Omdat de originele kaartspellen door de politie in beslag genomen en vernietigd zijn, is het moeilijk om die nog te vinden. En als je ze vindt zijn ze meestal niet compleet. Originele kaartspellen zijn vaak herkenbaar doordat ze minder dik zijn, ongeveer even dun als een pakje sigaretten. Om de kaarten te bewaren werden dan ook lege sigarettenpakjes gebruikt, omdat ze de perfecte vermomming waren.

Zijn tatoeages en de kaartcultuur in de Russische gevangenissen veranderd door de val van de Sovjet-Unie? Gebeuren dit soort dingen nog steeds?
In de jaren vijftig was de code op z’n strengst. Als je toen een tatoeage had die je niet verdiende, kon dat bestraft worden met geweld, verkrachting of zelfs de dood. Maar in de jaren zestig waren er zoveel gevangenen die een vergelding hadden gekregen, dat ze door de autoriteiten werden ingezet tegen de zwaardere criminelen. Uiteindelijk was er een groep criminelen geweest die de “geen straf met de penis”-regel heeft ingesteld, wat betekende dat gevangenen onder andere niet meer voor straf verkracht mochten worden. Hierdoor werd de sfeer minder gespannen, en werden illegale tatoeages uiteindelijk niet meer bestraft.

De traditie van het tatoeëren waaide wel over op de jeugdgevangenissen, waar de jonge gevangenen zich vol lieten tatoeëren met allemaal verschillende ontwerpen en teksten, waaronder de traditionele tatoeages. De oorspronkelijke criminelen wisten dat het onmogelijk was om de échte tradities door te geven op deze jongere gevangenen, en gaven dat op. Uiteindelijk mocht iedereen alles wat hij wilde op zich laten zetten.

Toen de perestroika kwam, het nieuwe beleid van Michail Gorbatsjov, werden in heel Rusland veel tattooshops geopend en nam het aantal getatoeëerde gevangenen toe. Een gevolg daarvan is dat er minder traditionele gevangenistatoeages zijn.

Russische criminelen laten zich steeds minder tatoeëren. Vroeger lieten tatoeages zien bij welke groep de crimineel hoorde en welke codes ze naleefden. Nu kleeft er een groter risico aan het dragen van deze tatoeages, want de politie gebruikt de afbeeldingen om criminelen te identificeren, en ze vormen een obstakel voor het inmengen met de zakenwereld – waar voor veel moderne Russische criminelen het grote geld zit. Als criminelen zich tegenwoordig al laten tatoeëren, gaat het eerder om afbeeldingen met een persoonlijke betekenis in plaats van geheimen die andere criminelen kunnen ontcijferen.

Bang dat je iets mist? Begrijpelijk. Daarom hebben we een nieuwsbrief met onze beste stukken, video’s én winacties: http://bit.ly/vicenieuwsbrief

Dit artikel verscheen eerder op VICE US.