Ontmoet Oscar, ’s werelds eerste modulaire mens

Misschien ben je wel bekend met het idee van de Fairphone, een Nederlands initiatief dat de levensduur van de mobiele telefoon wil verlengen door het apparaat op te breken in afzonderlijke en makkelijk vervangbare onderdelen. Nu is dat idee voor een telefoon al best revolutionair, maar wat als we dat binnenkort ook met onszelf zouden kunnen? Dat we ons lichaam jong en gezond houden door ieder defect of verouderd onderdeel simpelweg te vervangen.

Dat is het idee achter het nieuwe online videoproject van de Nederlandse filmmaker Floris Kaayk, bekend van de bekroonde clip voor Witch Doctor­ van De Staat en de mockumentary Human Birdwings, waarmee hij de wereld liet geloven dat de mens kon vliegen. Zijn nieuwe film, The Modular Body, is eigenlijk helemaal geen film te noemen, maar eerder een interactieve en gefragmenteerde raamvertelling.

Het verhaal speelt zich af in de nabije toekomst, waarin een wetenschapper met behulp van menselijke stamcellen en moderne technologie een nieuwe modulaire levensvorm creëert die hij liefkozend Oscar noemt. Als kijker duik je op de website van het project in de onderzoeksarchieven van het experiment, waar het ontstaan van Oscar is gedocumenteerd in 56 afzonderlijke video’s, variërend van slijmerige labtesten tot discussies in praatprogramma’s over de ethiek van deze nieuwe mens.

The Creators Project: Het lijkt aan de ene kant een beetje op Frankenstein, maar tegelijkertijd is het met de technologie van nu niet heel erg ongeloofwaardig. Is The Modular Body wel sciencefiction volgens jou?
Foris Kaayk: Ik heb heel erg geprobeerd om uit de buurt te blijven van wat er al gedaan was. Er zijn de laatste tijd heel veel korte sciencefictionfilms verschenen over uit de hand gelopen laboratoriumexperimenten waarbij de levensvormen ontsnappen, maar die films beantwoorden nooit de vraag hoe die levensvormen dan zijn gemaakt. Ik wil me juist echt richten op de wetenschap erachter, door zo gedetailleerd mogelijk in te gaan op wat daarvoor nodig zou zijn; dat wil ik weten. In 2012 is de film Splice gemaakt en die heb ik de hele tijd bij de hand gehouden als voorbeeld van wat ik vooral niet wilde maken. Verder heb ik met veel mensen uit het veld gesproken en zelf onderzoek gedaan. Daar heb ik uiteindelijk mijn eigen verhaal van gemaakt.

Kun je uitleggen wat Oscar precies is?
Oscar is een prototype van de mens van de toekomst. Het is een organisme ter grootte van een hand en het bestaat uit verschillende orgaanmodules. Het is niet een compleet mens, het heeft bijvoorbeeld geen spijsvertering, maar het heeft al wel een hart-, long- en niermodule, een aantal ledemaatmodules en een breinmodule. Het is dus niet één lichaam, maar meer een verzameling van vitale organen. Daar komen eigenlijk meteen al de eerste vragen om de hoek kijken. Is dit een mens? Welke identiteit heeft het? Hij heeft een mannelijke naam, maar geen geslacht. Je kan je afvragen of dit een persoon is.

Heb je ook samengewerkt met wetenschappers en filosofen die zich met dit thema bezighouden?
Er zitten in totaal zes talkshowfragmenten in die worden geleid door Koert van Mensvoort, waarvoor ik verschillende gasten heb gevraagd om het over Oscar te hebben alsof het er al is. Zo heb ik bijvoorbeeld Jos de Mul gevraagd, een filosoof die zich bezighoudt met cyborgs en de mens van de toekomst, en hij vraagt zich af of we als mensheid onszelf ooit gaan vervangen met een betere variant. Ter Gast is een van oorsprong laboratoriumbioloog die ook vaak in commissies over bio-ethiek heeft gezeten, dus zij zit aan tafel als bio-ethicus. Virgil Rerimassie heeft een achtergrond als advocaat en hij is verbonden aan het Rathenau Instituut, een adviserend orgaan op het gebied van wetenschap. Hij weet dus heel veel over wat er al dan niet toegestaan is. Nadine Bongaerts, tenslotte, schijnt als celbioloog haar licht op de mogelijkheid van het herprogrammeren van cellen.

Hoe kijk je zelf naar de ethische vraagstukken rondom dat onderwerp?
Ik juich dit soort ontwikkelingen op zich wel toe. Het probleem is alleen dat het een glijdende schaal is. Het 3D-printen van cellen kan bijvoorbeeld nu, maar een werkend orgaan nog niet. Als dat straks kan is dat natuurlijk een geweldige oplossing voor mensen die op een nierdonor wachten, maar tegelijkertijd kun je dan zeggen: waarom zouden we dat orgaan niet meteen wat verbeteren? Het raakt al heel snel aan de diepgewortelde wens van de mens om voor god te spelen en nieuw leven te creëren. Maar waarom zouden we? We kunnen als mensen al vanaf het allereerste begin leven creëren, gewoon door onszelf voort te planten.

Of gaat het over ouder willen worden? Dat we een onsterfelijk systeem willen maken waarbij je zelf de onderdelen van je lichaam kunt vervangen? Dat is ook weer dubbel, want als je doorvraagt kom je erachter dat de meeste mensen helemaal niet eeuwig willen leven, misschien hooguit wat langer. Het is een soort uit de hand gelopen overlevingsdrift. Ik ben benieuwd of we als mensheid ooit een punt zullen bereiken waarop we onszelf continu kunnen blijven repareren en verbeteren en dus nooit dood hoeven te gaan. En ook wat voor een soort maatschappelijke vraagstukken zoiets met zich mee zou brengen, als straks bijvoorbeeld alleen de superrijken het kunnen betalen. Stel je voor, de onsterfelijken en de sterfelijken, als twee sociale klassen.

Ik vind dat reclamefilmpje wel tof, waarin het idee van Oscar wordt gepresenteerd alsof het de normaalste zaak van de wereld is. Zie je dit ooit geaccepteerd worden onze maatschappij?
Op zich wel. Ik denk dat het nog iets te complex is om dit nu voor elkaar te krijgen, maar op termijn zeker. En ik vraag me ook af hoeveel het allemaal zou kosten. Die kweekvleeshamburger van professor Mark Post kostte bijvoorbeeld rond de acht ton om te maken. En dan heb je één hamburger. Dus je zou hier sowieso enorm veel geld voor moeten hebben. En daarbij is het met de huidige technologie nog niet mogelijk. Het is een beetje hetzelfde als bij die Human Birdwings-video. Als je iets ziet en je wil er graag in geloven, dan ben je als mens snel geneigd om mee te gaan in die fantasie. Ook al presenteer ik het als duidelijke sciencefiction, zou je deze video’s misschien wel geloven als je ze bijvoorbeeld los tegen zou komen op sociale media.

Waarom heb je er eigenlijk voor gekozen om dit verhaal in zo’n experimentele en gefragmenteerde vertelvorm te gieten?
Als filmmaker ben ik altijd op zoek naar nieuwe vormen van vertellen. Sowieso heb ik gemerkt dat ik het niet zo goed kan en ook niet zo leuk vind om een verhaal binnen de traditie van een lange of korte film te vertellen. Je bent dan altijd gebonden aan bepaalde regels. En ik vind het altijd lastig om een einde te verzinnen. Dan is het af en rond en dat past niet bij dit project. Sowieso vind ik dat een ouderwets idee, dat je als je een film kijkt eigenlijk wordt gedwongen om die van begin tot eind te kijken.

In plaats daarvan heb ik gekozen voor een open systeem van korte video’s van maximaal twee minuten, waar je als bezoeker in kunt dwalen en zelf een pad in kunt vinden. Je bepaalt zelf wat je ziet en ook wanneer je er klaar mee bent. The Modular Body heeft voor iedereen een variabel begin en einde.

Bekijk het online videoarchief van The Modular Body hier (werkt het best in Chrome).

The Modular Body is een productie van seriousFilm in samenwerking met de VPRO.