Is de rode hemel van De Schreeuw het gevolg van een vulkaanuitbarsting in 1883?

De website io9 hield gisteren een online vragenuurtje met Charles Mandeville, waarin de vulkanoloog uitlegde hoe een vulkaanuitbarsting in 1883 in het toenmalige Nederlands-Indië voor de dieprode lucht heeft kunnen zorgen die op Edvard Munch’s De Schreeuw te zien is.

Mandeville reageerde op een vraag van een van de lezers over een theorie die onderzoekers in 2004 in Sky and Telescope publiceerde. Die theorie stelt dat de dieprode kleur van de lucht in Munch’s De Schreeuw, één van de bekendste schilderijen ter wereld, het gevolg moet zijn geweest van een vulkaanuitbarsting die tien jaar eerder, en aan de andere kant van de wereld, plaatsvond.

Die uitbarsting van de vulkaan Krakatau op 27 augustus 1883 ging de boeken in als een van de dodelijkste en meest verwoestende vulkaanuitbarstingen ooit. De uitbarsting resulteerde in een tsunami van 30 meter hoog die aan ruim 36.000 mensen het leven kostte. De resulterende aswolk, die tot wel 80 kilometer de atmosfeer in werd geschoten, verspreidde zich al snel over de hele planeet en zorgde ervoor dat de temperatuur op aarde in de daaropvolgende zomer met 1.2 graden Celsius daalde. “De uitbarsting van de Krakatau en verslagen van ooggetuigen hebben ons veel geleerd over windcirculatiepatronen in de stratosfeer,” schrijft Mandeville. “Het as van de Krakatau circuleerde twee weken lang rond de planeet, en splitste toen op richting de noordelijke en zuidelijke halfronden.”

Het as dat in de dampkring vrijkwam leidde in de maanden na de uitbarsting wereldwijd tot de meest spectaculaire optische effecten en buitengewone hemels, zo valt op Wikipedia te lezen. Mensen zagen de maan bijvoorbeeld geruime tijd als blauw, en dan weer groen, en de zon verscheen volgens bronnen geregeld met een lavendel-achtige kleur aan de hemel. Maar het meest indrukwekkende effect in de nasleep van de uitbarsting waren nog wel de zonsondergangen in die tijd, die als gevolg van het vulkanische as volgens de onderzoekers voor “de meest spectaculaire schemeringen uit de laatste 150 jaar zorgde.”

De dieprode zonsondergangen werden over de hele wereld waargenomen. “Net na vijf uur brandde de horizon aan het westen in een briljant bloedrood, die de lucht en de wolken in vuur leek te zetten,” zo val te lezen in een artikel in The New York Times uit 28 november 1883. “Mensen op straat keken verwonderd naar dit ongewone zicht, en verzamelde zich in groepjes om naar het westen te kijken. Veel mensen dachten dat er een grote brand aan de hand moest zijn.”

Naast geschreven bronnen zijn de zonsondergangen ook vastgelegd in de kunst uit die periode. Zo maakte de Engelse schilder William Ashcroft in de maanden na de uitbarsting bijvoorbeeld honderden schilderijen van de rode hemel aan de Thames. “Ook zijn er schilderijen van Turner, die tijdens de herfst van 1883 in Engeland zijn gemaakt, die dezelfde levendige rode zonsondergangen laten zien,” zegt Mandeville.

Volgens Mandeville moeten die vuurrode zonsondergangen als gevolg van de vulkaanuitbarsting in Indonesië ook zichtbaar zijn geweest in Noorwegen, waar Munch De Schreeuw schilderde. “De lucht in De Schreeuw zou inderdaad veroorzaakt kunnen zijn door het as dat bij de Krakatau uitbarsting in 1883 in de stratosfeer is geraakt,” zegt Mandeville. “Fijn as heeft de kwaliteit dat het de kortere blauwviolette golflengten opbreekt, waardoor het overblijvende spectrum dat wel wordt doorgelaten wordt gedomineerd door langere golflengten als rood en oranje.”

Zelf schreef Munch in een passage in zijn dagboek het volgende over de zonsondergang van De Schreeuw:

“Ik liep langs de weg met twee vrienden, de zon ging onder, en opeens werd de lucht bloedrood, ik voelde me overladen met melancholie. Ik bleef staan en leunde tegen de reling, doodvermoeid – wolken als bloed en tongen van vuur hingen boven de blauwzwarte fjord en de stad. Mijn vrienden liepen door en ik bleef alleen staan, trillend van angst. En ik voelde een enorme, oneindige schreeuw die mijn natuur doorboorde.”

Dat beeld van die beangstigende rode avondlucht liet Munch in de jaren erna niet meer los. Een vriend waarmee Munch in de winter van 1891-1892 over kunst discussieerde schreef later: “Voor een lange tijd heeft hij de herinnering van een zonsondergang willen schilderen. Rood als bloed. Nee, het was gestold bloed. Maar niemand ervoer het zoals hij. Zij dachten alleen aan de wolken.”

We zoeken hier nog een redactiestagiair die leuke dingen kan schrijven. Mail naar alejandro.tauber@vice.com voor meer info.