Hoe Rusland een liefde voor snoeprepen met bloed ontwikkelde

Maria Pirogovskaja groeide op in de Sovjet-Unie. Wanneer ze terugdenkt aan haar jeugd, herinnert ze zich nog goed dat haar moeder vaak terugkwam van de apotheek met een “gezonde traktatie” voor haar dochter: Hematogen-repen. De repen, die zonder recept verkrijgbaar zijn, werden oorspronkelijk geproduceerd als supplement voor de behandeling van bloedarmoede. Bijna een kwart van alle mensen wordt in hun leven getroffen door bloedarmoede, maar vooral onder jonge kinderen komt het veel voor. Doordat de repen werden gemaakt van bietsuiker, gecondenseerde melk en siroop, waren kinderen als Maria er dol op. Hematogen was in zekere zin het Sovjet-equivalent van vitaminegummies, hoewel de textuur meer op toffee lijkt. “Toen ik nog op school zat, kocht ik het elke keer wanneer ik langs een apotheek kwam en zakgeld bij me had,” vertelt Pirogovskaja.

In tegenstelling tot de zoete voedingssupplementen die wij kennen, werden de Hematogen-repen uit Pirogovskaja’s jeugd niet gemaakt van vitamines en mineralen die voortkomen uit natuurlijke producten of synthetisch in een lab worden geproduceerd. Het ijzer dat in de repen zit om bloedarmoede te voorkomen, is afkomstig van zwarte voedselalbumine – een technische term voor bloed. Zo’n 5 procent koeienbloed per reep, welteverstaan.

Hematogen was geen zeldzaam product, of een experiment van korte duur. Voor de ineenstorting van de USSR was het al tientallen jaren een begrip in Sovjetapotheken. Zelfs vandaag de dag is het nog steeds overal in de voormalige Sovjet-Unie verkrijgbaar, hoewel het niet zo alomtegenwoordig is als een paar decennia geleden. Moderne fabrikanten en retailers verkopen nu verschillende soorten Hematogen. Deze nieuwe repen zijn niet alleen bedoeld als middel tegen bloedarmoede, maar zouden bijvoorbeeld ook je concentratie verbeteren, je een stralende huid geven of je beschermen tegen verkoudheid.

“Je kunt ze nu zelfs in New York kopen,” zegt Anastasia Lakhtikova, co-redacteur van het nieuwe academische boek Seasoned Socialism: Gender and Food in Late Soviet Everyday Life. Het helpt daarbij natuurlijk wel als je weet in welke Russische winkeltjes je moet zoeken.

Hematogen lijkt perfect in het plaatje van bizarre consumptiegoederen uit het Sovjettijdperk te passen – stuk voor stuk producten geboren uit zuinigheid, pragmatisme en een totalitaire controle over productie- en distributienetwerken. Maar de oorsprong van Hematogen gaat veel verder terug dan de tijd van de USSR. In de meeste culturen is het consumeren van dierlijk bloed sowieso een eeuwenoude culinaire traditie. Adrianne Jacobs, een van de schrijvers van Seasoned Socialism, legt bijvoorbeeld uit dat er door de Russische geschiedenis heen volop bloedworsten werden gegeten. Het feit dat mensen ooit voedingsmiddelen op basis van bloed begonnen te maken, had in veel gevallen te maken met schaarste. Maar het komt ook voor een deel voort uit “het besef dat bloed ongelooflijk voedzaam is,” schrijft Jacobs. Het zit vol eiwitten, vitaminen en mineralen, maar bevat minder cholesterol dan bijvoorbeeld eieren.

Vandaag de dag werkt Pirogovskaja als historicus op het gebied van Russisch voedsel en medicijnen aan de Europese Universiteit van Sint-Petersburg. Zij voegt aan de uitleg van Jacobs toe dat, dankzij de toenemende belangstelling voor volksgezondheid en voedselchemie in de negentiende eeuw, “Europese artsen en fabrikanten op het idee kwamen om niet-bederfelijke en zeer voedzame voedingsmiddelen te produceren.”

Ze probeerden van alles uit met de meest uiteenlopende voedingsmiddelen – van cacao tot melk en gist – waar ze allerlei poedertjes en extracten van maakten. Zo kwamen ze uiteindelijk ook bij bloed terecht, in de hoop dat ze de voedingswaarde ervan in een smakelijke vorm konden gieten. Rauw bloed bederft echter gigantisch snel, vooral tijdens de industriële slachting van dieren. Pirogovskaja vertelt hoe het de Europese onderzoekers desondanks lukte om een groot aantal producten op basis van bloed te maken. Zo creëerden ze Hematopan, “bloedpoeder gezoet met zoethout,” en Haemosan, een “drankje gemaakt van bloedproteïne, lecithine en calciumglycerofosfaat.” Volgens de Russische krant Pravda is Hematogen ontstaan in het laboratorium van een Zwitserse arts, als onderdeel van deze modernistische voedselgekte aan het einde van de negentiende eeuw.

Bloed werd dus in een massa-geproduceerde, gemakkelijk te bewaren en gezoete vorm gegoten om bloedarmoede te behandelen. Dat was eigenlijk helemaal niet zo’n gek idee, zegt hematoloog Thomas DeLoughery. Tot op de dag van vandaag raden artsen namelijk nog altijd ijzersupplementen aan voor mensen met (een risico op) een ijzertekort in hun bloed. Maar ijzertabletten zijn niet altijd even smakelijk en de meeste mensen nemen de voedingsstoffen die ze bevatten niet goed op. Daarom schrijven DeLoughery en andere artsen gewoonlijk vitamine C-supplementen voor aan hun patiënten, om ze het extra ijzer te helpen absorberen.

“Hematogenrepen bevatten ongeveer 10 milligram elementair ijzer, wat overeenkomt met de aanbevolen hoeveelheid ijzer in supplementen voor kinderen,” zegt DeLoughery. Het feit dat dit ijzer uit bloed komt is eigenlijk een bonus, doordat “ijzer wat voortkomt uit bloed – heemijzer – veel beter wordt opgenomen dan ijzerpillen.”

De meeste fabrikanten van Hematogen waarschuwen kinderen om niet meer dan een reep per dag te eten. Volwassenen kunnen anderhalve reep per dag eten, maar het wordt afgeraden om de repen te eten wanneer je borstvoeding geeft, zwanger bent of diabetes hebt. Daarnaast geven ze aan dat je de repen beter niet langer dan een aantal weken na elkaar kunt eten. Waarschijnlijk heeft dat laatste echter vooral te maken met overdreven voorzichtigheid, dan met een echt risico: wie te veel Hematogen-repen naar binnen propt, krijgt in het ergste geval last van buikpijn of constipatie.

In de decennia nadat het voor het eerst werd uitgevonden, leek Hematogen vrijwel overal te verdwijnen. Alleen in de Sovjet-Unie, waar het in de jaren twintig op de markt kwam, bleef het bestaan. Het is onduidelijk waarom dat het geval was, maar voedselhistoricus Amy Bentley heeft wel een vermoeden waarom het snoepgoed hier in het westen verdween. Volgens haar had dit waarschijnlijk te maken met de modernisering onder leiding van Amerika. In deze periode werden veel natuurlijke producten, zoals bloed, namelijk vervangen door producten uit de industriële wetenschap, producten van pure chemie. De opkomst van Hematogen in de Sovjet-Unie was waarschijnlijk te danken aan het ‘top-down’ economische systeem van de USSR. “Het zou best kunnen dat Hematogen gewoon een projectje was van een machtig persoon die het een geweldig idee vond,” zegt Lakhtikova.

Hematogen was vooral na de Tweede Wereldoorlog interessant voor de leiders van de Sovjet-Unie, aangezien de natie destijds enorm worstelde met haar voedselvoorziening. Desondanks hielden ze zich in die tijd volop bezig met het produceren van vitamines voor haar bevolking – met name voor kinderen. Deze obsessie van de Sovjet-Unie om zoveel mogelijk uit haar binnenlandse industrieën te halen, leidde in de jaren zeventig en tachtig ook tot de opkomst van Okean, een pasta gemaakt van krill. Jacobs legt uit dat Okean op de markt werd gebracht “als een gezonde manier om voedingsstoffen aan maaltijden toe te voegen.” Maar het was ook “een plus voor hun visserijindustrie, waar enorme hoeveelheden krill werden binnengehaald.”

Sovjetwetenschappers hebben door de jaren heen wel het een en ander veranderd aan Hematogen, zegt Darra Goldstein, een expert op het gebied van de culinaire geschiedenis van de Sovjet-Unie. Hematogen was oorspronkelijk een siroop, maar werd later omgevormd tot een snoepreep, wat het aantrekkelijker moest maken voor kinderen. Volgens Goldstein werd de siroop daarnaast wel nog steeds verkocht als middel voor volwassenen. “Voor zover ik weet, werd het soms gebruikt als basis voor drankjes, omeletten of stoofschotels in tijden van ondervoeding of ernstige tekorten,” voegt Pirogovskaja toe. De siroopversie van Hematogen ging met de val van de Sovjet-Unie zelf echter ook ten onder.

Het is onduidelijk hoeveel ouders en kinderen wisten of weten dat Hematogen wordt gemaakt met koeienbloed. Er zijn mensen die de repen in hun jeugd aten, maar er pas kort geleden achter kwamen wat het belangrijkste ingrediënt is, en daar behoorlijk van schrokken. Toch is de inhoud ervan nooit echt een geheim geweest. Het feit dat de Sovjetautoriteiten “zwart voedselalbumine” op de verpakking zetten, was niet bedoeld om te verbergen dat er eigenlijk bloed in zit, maar had simpelweg te maken met hun liefde voor technocratische specificiteit.

“Mensen vroegen zich niet af waar het van gemaakt was, omdat er in Sovjetapotheken nu eenmaal niets anders te krijgen was” tegen bloedarmoede, vermoedt Lakhtikova. Daarnaast werd er toen nog geen rekening gehouden met vegetariërs en maakten mensen zich sowieso niet zo druk om bloed. “Een product weigeren omdat het iets bevat wil eten, dat gebeurde in de Sovjet-Unie vrijwel niet,” voegt ze daaraan toe.

Bovendien vonden veel kinderen de smaak van Hematogen gewoon lekker. Maar dat komt misschien ook doordat snoep in de USSR relatief zeldzaam en duur was. Een chocoladereep kostte volgens Goldstein bijvoorbeeld een dagloon van de gemiddelde werknemer. Hematogen was daarentegen goedkoop en (afgezien van een sporadisch tekort) zowel in steden als dorpen overal verkrijgbaar. Sommige kinderen ontwikkelden op den duur zowaar een voorkeur voor de zoetheid en textuur (en zelfs de lichte metaalsmaak) van Hematogen ten opzichte van duurdere Sovjet-snoepjes, zoals melksuikersnoep of neppe chocoladerepen met soja.

Dat zoveel mensen in hun kindertijd gewend raakten aan de smaak, kan verklaren waarom de repen nog steeds zo populair zijn in de voormalige USSR. Vooral in de grote steden zijn ze tot op zekere hoogte verdrongen door ander snoepgoed en supplementen, maar de vraag naar Hematogen is er nog altijd. Er zijn nu zelfs meerdere particuliere bedrijven (in plaats van één staatsbedrijf) die verschillende soorten Hematogen produceren. Zo heb je nu ook repen met gedroogde vruchten of noten, repen met extra vitamines en mineralen, repen met een laagje chocolade en repen die (tot grote schrik van een journalist voor Pravda) geen tot bijna geen echt bloed bevatten.

De kinderen die nu in de landen van de voormalige Sovjet-Unie opgroeien, leven in een tijd met veel meer keuze en minder voedselschaarste dan de generaties voor hem. De kans is dus groot dat de liefde voor Hematogen langzaamaan verloren zal gaan en steeds meer een nichestatus krijgt. Een aantal van de Amerikaanse deskundigen op het gebied van Russisch voedsel die ik voor dit stuk sprak, vertelden me bovendien dat ze nog nooit van Hematogen gehoord hadden. Dat komt volgens Lakhtikova waarschijnlijk doordat alleen mensen die opgroeiden in de USSR of een post-Sovjetstaat eraan gewend waren om Hematogen als supplement te eten.

Desondanks zijn de bloedrepen enorm interessant. Toen ik DeLoughery voor het eerst over Hematogen vertelde, raakte hij er zelfs zo door gefascineerd dat hij meteen een paar repen bestelde voor zijn volgende faculteitsvergadering. Of hij en zijn collega’s van de smaak zullen genieten (en de bloedrepen op de Amerikaanse markt proberen te brengen) lijkt me onwaarschijnlijk, maar we zullen zien.

Dit artikel verscheen eerder op MUNCHIES US.

Volg MUNCHIES op Facebook, Instagram en Flipboard.