De Nigeriaanse Somto ging naar Oekraïne om te studeren en belandde in een oorlog

Een kwart van de 70.000 internationale studenten in Oekraïne komt uit Afrika. Ze kwamen naar Europa voor de belofte van goed onderwijs en toegang tot de Europese arbeidsmarkt, maar belandden in een oorlog. Ook in Nederland zijn de zogenoemde ‘derdelanders’ hun toekomst niet zeker.

Nadat eind februari Rusland Oekraïne binnenvalt, ontvluchtten miljoenen mensen het land. Binnen no-time vormen zich aan de Poolse, Roemeense en Hongaarse grenzen eindeloze rijen vluchtelingen. 

De jonge Alexander Somto Orah (26), die voor zijn studie in Kyiv woonde, besloot enkele dagen na de inval dat hij niet langer kon wachten. Hij pakt zijn spullen en besluit richting de Poolse grens te reizen. Na dagen wachten op het station weet hij een trein van Kyiv naar Lviv te pakken. Hij hoopt vanaf daar te voet de Poolse grens over te kunnen steken. Als Somto de grens nadert valt het hem al snel op dat er twee rijen ontstaan; één met witte mensen, en één met Afrikaanse, Midden-Oosterse en Zuid-Aziatische mensen. De Oekraïense grenswacht sorteert vluchtelingen op huidskleur. Als ze er wat van zeggen, worden ze in het Russisch – een taal die veel derdelanders, in tegenstelling tot de Oekraïense taal, niet machtig zijn – uitgescholden.

Als de witte rij honderd plaatsen verschuift, verschuift de niet-witte rij tien plaatsen. En aan het einde van de rij wacht hen een barricade. De ijzige Oekraïense nacht valt, en de temperatuur daalt al snel naar een paar graden onder nul. “Op dat moment begonnen mensen in mijn rij flauw te vallen, en ik dacht: we gaan hier sterven,” vertelt Somto.

In Nigeria, waar hij opgroeide, werkt hij op de kippenboerderij van zijn opa. Als die overlijdt, is Somto opeens de man van het huis en draagt hij zorg voor zijn stiefbroertjes en stiefzusjes. Hij vertrekt naar Oekraïne om te leren over bedrijfsmanagement, zodat hij de familieboerderij kan overnemen. Het is zijn droom om bij te dragen aan het bestrijden van de voedselcrisis in zijn thuisland. Maar een paar maanden nadat hij zijn studie in Kyiv begon, valt Rusland Oekraïne binnen.

“Na de inval was iedereen aan het rondrennen. Ik zat aan de tv gekluisterd en volgde nauwlettend het nieuws. Ik kon toch niet slapen,” vertelt Somto. Het duurde een paar dagen voordat hij besloot te vertrekken. “Ik noem het de Nigeriaanse mentaliteit: niet vluchten, tot het écht niet anders kan. Maar toen mijn complex stond te trillen en een gebouw tegenover het mijne begon af te branden, wist ik dat ik niet kon blijven.”

Hij raapt wat kleren bij elkaar en verlaat zijn gebouw. Met een vriend pakt hij een taxi naar het treinstation. Ieder halfuur moeten ze, vanwege de bombardementen, op de grond gaan liggen. “Toen we bij het treinstation aankwamen zagen we dat zwarte mensen op het perron bleven staan. Zelfs vrouwen van kleur en hun kinderen mochten niet de trein in. We hebben op het station geslapen.” De volgende dag weet Somto halsoverkop alsnog een trein te pakken naar Lviv, dichtbij de Poolse grens. Hij neemt een taxi, en loopt vervolgens richting de Poolse grens.

Na dagen wachten zonder eten, water of dekens, wordt het duidelijk dat de grenswacht niet van plan is de Oekraïners van kleur door te laten. “We moeten een manier vinden om de barricade te breken, zei ik tegen de andere Afrikanen.” De grenswacht heeft inmiddels versterking ingeroepen van de politie, die ze onder schot houdt: “Ik had al wat ervaring met demonstraties in Nigeria, dus ik wist dat ik mijn camera er nu bij moest pakken. Als ze me neerschieten, dacht ik, heb ik dat tenminste vastgelegd. Toen begon de grenswacht ook de vrouwen aan te vallen, en we wisten: wij zijn met meer, dus we rennen richting hen en breken zo met z'n duizenden tegelijk door de barricade heen."

In die periode verschijnen er in de media steeds meer verhalen over discriminatie aan de grenzen. De Zimbabwees-Britse Korrine Sky, die ook in Oekraïne studeerde, bracht bij BBC voor het voetlicht dat aan de grens onderscheid werd gemaakt op huidskleur: “Oekraïners eerst, Indiërs daarna, en Afrikanen als laatst”.

Vanuit Warschau belandt Somto, na enkele omzwervingen, in Nederland. Toen duidelijk werd dat de oorlog Oekraïne nog wel eens lang zou kunnen duren heeft Somto zich ingeschreven bij de Hogere Agrarische School (HAS) in Den Bosch. “Ik wist al dat dit alles zou verpesten. Zelfs als de oorlog over is, gaat het nog lang duren voordat Oekraïne hiervan herstelt.”

In Nederland weet Somto, met de hulp van Vluchtelingenwerk, te regelen dat hij verder kan gaan met studeren. Het International Office van HAS regelt een studentenvisum voor hem en hij kan beginnen met het eerste jaar van zijn studie International Food & Agribusiness aan de HAS in Den Bosch. Op dit moment verblijft hij in een noodopvang voor Oekraïense vluchtelingen in Zeist, maar hij probeert een woning te vinden in Den Bosch.

“Ik deel een kamer met een andere Afrikaanse jongen, maar behalve dat we allebei uit Nigeria komen hebben we weinig gemeen. Ik kook graag Nigeriaans voor mezelf: jollof rijst, soep, dat soort dingen. Wanneer ik dat doe, maken de andere medebewoners er een punt van om me te laten zien dat ze hun deuren dicht doen. Ze vinden mijn eten stinken. Ze vragen me trouwens ook continu wanneer ik weer naar Nigeria ga.
Zijn studie bevalt hem wel goed. “Hier gebruiken we problem-based-learning, een speciale onderwijsmethode die ik heel cool vind. Het is veel meer praktijkgericht dan wat ik eerder deed; veel stampen uit boeken. Dit werkt eigenlijk veel beter voor mij.”
Veel vrienden heeft hij nog niet gemaakt. “Nederlanders zijn moeilijk om een band mee op te bouwen. Ze hebben vaak hechte sociale groepen waar je als outsider moeilijk tussen komt.”

Met zijn familie in Nigeria heeft hij vaak contact. “Omdat ik een soort vaderfiguur ben in de familie, maak ik me meer zorgen om hen dan zij om mij. Ik heb natuurlijk veel aan mijn hoofd, maar ik maak me vooral zorgen over hoe het met mijn stiefbroertjes en zusjes gaat.
Zij zijn nu afhankelijk van mij om hen te beschermen. De enige die mij kon beschermen, mijn opa, is dood.”

Somto heeft een hoop opgeofferd om naar Europa te kunnen verhuizen. “Ik heb al mijn eigendommen moeten verkopen voordat ik wegging. Eerlijk gezegd had nooit interesse om te gaan studeren. Mijn opa ging dood toen ik klein was, en mijn ooms en tantes hadden geen interesse om het familiebedrijf over te nemen. Ik moest een weg vinden om het draaiende te houden, en daarom besloot ik toch te gaan studeren. En het is niet makkelijk. Ik ben nog nooit zo gestresst geweest in mijn hele leven.”

Soms wil hij opgeven en teruggaan. “En ik weet dat dit een lange rit wordt voor mij. Maar het onderwijs hier is zo goed, het is het dubbel en dwars waard.”

Of Somto hier kan blijven, is nog niet duidelijk. Want ondanks het feit dat hij een vluchteling is, is hij voor de Nederlandse Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) een ‘veiligelander’, omdat hij terug kan gaan naar Nigeria.

De gemeenten zijn verantwoordelijk voor het opvangen van vluchtelingen onder de Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB); de Europese richtlijn die gevluchte Oekraïners recht geeft op in ieder geval tijdelijke opvang en medische zorg en voor minderjarige kinderen ook op onderwijs. In eerste instantie vielen alle mensen die Oekraïne ontvluchtten daaronder.

“Nederland was in eerste instantie relatief ruimhartig,” vertelt Marloes Kuijer, die eerst als teamleider en nu als stafmedewerker betrokken is bij het Oekraïne programma. Op 18 juli werd bekend gemaakt dat vanaf 19 juli nieuw aangekomen derdelanders niet meer onder de RTB vielen. “Derdelanders werden vanaf de Jaarbeurs in Utrecht – waar veel vluchtelingen aankomen – na 19 juli soms direct weggestuurd. Ze vallen ook in andere landen niet onder de RTB. Op deze groep is weinig zicht.” Het nieuwe Nederlandse beleid heeft dus zeker effect gehad op de toestroom van Derdelanders.

In de Basisregistratie Personen staan volgens de laatste cijfers van het IND op dit moment 6590 derdelanders ingeschreven. Meer dan de helft van hen is tussen de 18 en 35 jaar oud, en ongeveer driekwart is man. Hoeveel van hen student zijn is onduidelijk, maar cijfers uit Duitsland laten zien dat in ieder geval de helft van de gevluchte derdelanders daar hoogopgeleid zijn.

Volgens de IND maakten derdelanders uit andere Europese landen misbruik van de regelingen die opgezet werden om Oekraïense vluchtelingen te beschermen, en heeft de overheid daarom besloten de RTB voor de meeste derdelanders, afhankelijk van hun verblijfsstatus in Oekraïne, te laten vervallen.

“We kregen signalen dat er mogelijk misbruik gemaakt werd van de bescherming die onze wet biedt. Deze signalen gingen vooral over derdelanders uit veilige landen met een tijdelijke verblijfsvergunning, zoals werk- of studievisa. Zij zouden immers in staat moeten zijn om terug te keren naar hun land van herkomst,” mailt een woordvoerder van Ministerie van Justitie en Veiligheid als reactie op vragen voor dit artikel. “Ook kregen we signalen over derdelanders [uit andere Europese landen] die zich onterecht voordeden als vluchtelingen afkomstig uit Oekraïne met bijvoorbeeld een werk- of studievergunning. Het aantal signalen is bij het ministerie niet bekend.”

Vanaf 4 maart 2023 vervalt de RTB voor alle derdelanders, dus ook voor Somto. Hij krijgt dan te horen of, en onder welke voorwaarden, hij in Nederland mag blijven. Voor mensen met een Oekraïens paspoort of een permanente verblijfsvergunning is de RTB in oktober verlengd tot 2024.

Marloes Kuijer van Vluchtelingenwerk houdt haar hart vast voor vluchtelingen als Somto. Voor veel zaken is gewoon nog geen beleid ontwikkeld, vertelt ze. En bij de IND is het nijpende capaciteitstekort waar de instantie al tijden mee kampt ook tijdens deze crisis voelbaar. “Het was een tijd lang heel lastig om afspraken in te plannen met de IND,” aldus Kuijer.

Hoewel Somto geluk had met het vinden van een onderwijsinstelling en tijdelijke huisvesting, houdt hij met moeite zijn hoofd boven water. Somto betaalt, omdat hij geen EU-burger is, het hogere instellingscollegegeld aan zijn school. De kosten van zijn onderwijs lopen op naar zo’n 10.000 euro per jaar.  Om dat te betalen werkt hij, naast zijn studie, in de avonden en ‘s nachts. “Ik kom moeilijk rond, en ik hoop dat de Nederlandse overheid iets kan doen om mij financieel uit de brand te helpen.”

Op de vraag wat er moet gebeuren om onderwijs toegankelijker te maken voor derdelanders die Oekraïne ontvluchtten, zegt de IND: “Vanuit de IND is er geen manier om bij te dragen aan de financiële situatie van studerende derdelanders. Het Ministerie van Onderwijs gaat over collegegelden en het laten studeren van buitenlandse studenten.” Die laatste geeft, ondanks herhaaldelijke oproepen tot actie van belangenorganisaties en Nederlandse onderwijsinstellingen, geen kik: de verlaging in collegegelden voor Oekraïense studenten wordt op dit moment door de scholen uit eigen zak betaald, voornamelijk uit noodfondsen. Die tegemoetkoming is er alleen voor mensen met een Oekraïens paspoort of een permanente verblijfsvergunning. Somto kan daar geen aanspraak op maken. 

Op 5 november had hij 5000 euro moeten overmaken aan de HAS, maar omdat het hem niet lukte om dat bedrag bij elkaar te brengen, heeft hij uitstel van betaling aangevraagd.

“Ik ben moe, maar het enige wat ik kan doen is doorgaan. Het verbaast me eerlijk gezegd hoe verwelkomend Nederland is. Vanaf het begin werd me hier al gevraagd of ik oké was, werd me medische hulp aangeboden en probeerden ze me wegwijs te maken in de Nederlandse maatschappij.”

“In Oekraïne zeiden mensen al tegen me: je bent hier om onze banen te pikken. Terwijl: ik mag niet eens zoveel werken met een studentenvisum. En als je niet werkt, vinden ze je weer lui, ha ha.”

Wat Somto wil meegeven aan Nederlanders en de Nederlandse overheid? “Maak onderwijs toegankelijk.”