Er komt een wet aan waarmee de staat niet-verdachte burgers kan bespioneren

Bijna iedereen fantaseert wel eens over een spannend leven als geheim agent. Sommigen lukt het om van die fantasie een realiteit te maken, anderen komen er gedurende hun leven achter dat het een onbereikbare droom is. Een derde optie is om op de bonnefooi te gaan spioneren terwijl dat niet de bedoeling is. Dat deed de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV). Vorig jaar ontdekte NRC dat de instantie onder de schuilnaam ‘Harry van Duinen’ stiekem allerlei niet-verdachte activisten en organisaties bespiedde, terwijl dat volgens de wet helemaal niet mocht. Medewerkers van de coördinator volgden zelfs meme-pagina’s, waar we destijds al over schreven. 

De toenmalige minister van Justitie Ferd Grapperhaus, onder wie de NCTV valt, werd naar aanleiding van het artikel in NRC op het matje geroepen in de Tweede Kamer. Nu is er een wet geschreven die de bevoegdheden van de NCTV duidelijker moet vastleggen. Maar daar staat niet in dat de overijverige ambtenaar moet stoppen met het steken van zijn speurneus in andermans zaken. Integendeel: zijn bevoegdheden worden uitgebreid, zodat hij en zijn ongeveer driehonderd medewerkers legaal mogen spioneren. Hoe is dat mogelijk? Hoe erg is het eigenlijk? En is de NCTV nog te stoppen?

Op het moment dat de Oekraïense president Zelensky de Tweede Kamer toesprak over de oorlog in zijn land, vond er in een achterafzaaltje een rondetafelgesprek plaats over de nieuwe NCTV-wet. Het gesprek was te volgen via een livestream, en liet zien hoe de NCTV op slinkse wijze allerlei verantwoordelijkheden naar zich toetrekt. Een woordvoerder van de politie zei in dat gesprek weten dat ze blij zijn met de manier waarop het systeem nu functioneert, al benadrukte ze dat het goed is als er toezicht op de NCTV komt. De NCTV is in het leven geroepen om de geheime diensten, politie, gemeenten en allerlei andere instanties te coördineren, zodat het voorkomen van aanslagen en andere ellende soepel verloopt. Een degelijke, maar weinig spannende taak dus. Als onderdeel van die taak moet de coördinator “maatschappelijke fenomenen” in kaart brengen, aan de hand van openbare bronnen. Het idee is dat zo eerder duidelijk wordt vanuit welke hoek eventueel terroristisch of crimineel gevaar zou kunnen komen. Die informatie wordt zo nodig doorgespeeld aan de politie en de échte inlichtingendiensten. 

Erik Akerboom van de AIVD zegt tijdens het rondetafelgesprek dat de NCTV zo helpt om “de puzzelstukjes bij elkaar te brengen”. Voor de geheime diensten is het de regel dat ze een aanwijzing hebben dat een bepaalde groep of persoon terroristische of criminele dreiging met zich meebrengt, voordat ze diegene gaan volgen. Akerboom zegt dat de NCTV juist die maatschappelijke fenomenen bekijkt die “de lat van de AIVD niet halen”. Maar dat is het punt: dan kun je alles en iedereen dus volgen. 

De wetenschappers en maatschappelijke organisaties die aan tafel zaten zijn dan ook een stuk minder jubelend over de wet, die ondanks aanpassingen die na eerdere kritiek al zijn gemaakt nog altijd vaag is over wat de NCTV nu wel en niet mag. “Er hadden mensen moeten aftreden, maar in plaats daarvan komt er een wet,” zegt ICT-professor en privacy-deskundige Frederik Zuiderveen van de Radboud Universiteit Nijmegen bijvoorbeeld. “Alsof je twaalfjarige dochter ladderzat thuiskomt, en in plaats van dat je tegen haar zegt: volgend weekend blijf je thuis, geef je haar een fles wodka.” Volgens hem kan de wet bovendien een impuls geven aan andere instanties om ook overijverig data van burgers te gaan verzamelen. 

Wat daar kwalijk aan is, legt Merel Koning van Amnesty International uit tijdens het rondetafelgesprek. “Een overheid hoort het maatschappelijke middenveld niet als een bedreiging te zien,” zegt ze. De organisatie is al een tijdje bezig om dossiers boven tafel te krijgen van mensen die gevolgd worden via WOB-verzoeken. In hun recente campagnevideo lichten ze een aantal van deze mensen uit, zoals Jerry Afriyie van Kick Out Zwarte Piet, medeorganisator van het Woonprotest Sander van der Kraan en mensenrechtenadvocaat Jelle Klaas. Klaas legt in het filmpje het zogenaamde “chilling-effect” uit: “Ik kan me voorstellen dat andere advocaten en burgers die zich op dit thema willen inzetten denken: ik ga me toch met wat minder spannende thema’s bezighouden, want anders wordt ik in de gaten gehouden door de NCTV.” Om hun campagne kracht bij te zetten heeft Amnesty een petitie gelanceerd. 

Ook Aleid Wolfsen van de Autoriteit Bescherming Persoonsgegevens is  kritisch. “Je zit in de gedachtesfeer van mensen. Ik wil niet gedachtenpolitie zeggen, omdat het beladen is.” Alleen het idee dat je in de gaten zou kunnen worden gehouden in het kader van terrorismebestrijding, kan dus al genoeg zijn om je als aspirerend activist gedeisd te houden. Daarnaast infiltreerde de NCTV telegramgroepen en sloeg de instantie twitterberichten op: daarmee werd informatie verzameld waarvan je kunt betwisten hoe openbaar die is. 

Aan het eind van het rondetafelgesprek bagatelliseert de NCTV, die in het echt Pieter-Jan Aalbersberg heet, uitgebreid zijn eigen rol. “Er is gedebatteerd over de rol van de NCTV naar aanleiding van de vorige keer dat het fout ging met de minister, en de uitkomst is het wetsvoorstel.” Hij vertelt bij wijze van voorbeeld hoe er zeventien partijen, waaronder de politie, de gemeente en reclassering, bezig zijn met mensen die vrijkomen uit de terroristenafdeling van de gevangenis, waarbij zijn coördinatie onmisbaar is. Het volgen van hun socials zou daarin ook een rol spelen. “Ik wil het niet dramatiseren, maar met die terugkeerders zit er wel een gat,” zegt hij, ongewild toch dramatisch. Voor mijn geestesoog verschijnen meteen allerlei doemscenario’s waarin één gek gemist wordt die ergens een bom neerlegt. Ook zegt de NCTV dat er geen dossiers van personen worden bijgehouden. Als Amnesty of een kamerlid een inzageverzoek indient worden volgens hem uit de dossiers over maatschappelijke fenomenen alle losse stukjes informatie gehaald die met de persoon in kwestie te maken hebben. 

Aalbersberg laat het voorkomen alsof de NCTV een soort knipselmapje met krantenartikelen heeft liggen, maar volgens Amnesty is dat een doelbewust ingezet frame. “Dat is onzin, want ze maken gebruik van heel geavanceerde zoekmachines, waarmee ze zichzelf kunnen afschermen en er een heel goed beeld van iemands leven naar voren kan komen,” zegt Merel Koning als ik haar achteraf bel om te vragen wat ze van het rondetafelgesprek vond. Volgens haar is de drempel voor de geheime diensten om mensen in de gaten te houden al zo laag dat de NCTV helemaal niet voor geheim agentje hoeft te spelen. 

Verder is Koning voorzichtig positief. “Bijna iedereen was kritisch, behalve de NCTV zelf.” De uitkomsten van het rondetafelgesprek worden momenteel bestudeerd door kamerleden die een aantal vragen hebben gesteld aan Minister van Justitie Dilan Yeşilgöz-Zegerius. Zij heeft dan nog de mogelijkheid heeft om de wet aan te passen. Merel heeft een “sprankje hoop”, zegt ze. “Hopelijk hebben de Kamerleden gehoord hoe de vork in de steel zit bij deze wet. Dat ze niet denken: hij is niet perfect maar het moet maar.” Toch zou dat niet de eerste keer zijn. Ze vertelt dat de Wet Inlichtingen en Veiligheidsdiensten, beter bekend als de Sleepwet, er in 2018 doorheen is gekomen. Ook toen waren de meeste experts, en ook het geraadpleegde volk, kritisch op het verzamelen van bulkdata dat de sleepwet tot op zekere hoogte mogelijk maakt. Met het invoeren van de nieuwe wet over de NCTV krijgt de overheid nog meer mogelijkheden om burgers te bespieden.