De mooiste coffeeshop van Amsterdam moet sluiten vanwege een minister die al lang weg is

Bij coffeeshop De Graal begint de werkelijkheid langzaam in te dalen: vanaf 1 januari mag er geen wiet meer worden verkocht. De rijk versierde tent is zowel een hippiereliek uit het verleden, als het ideaalbeeld van een shop: kleinschalig, rustig en het vervult een buurtfunctie. De shop moet dicht omdat het om de hoek zit van een school, en dat is slecht voor de kinderen, is de eenvoudige uitleg.

Binnen in de shop wordt diep getreurd om het verlies. "Je komt hier niet eens voor de wiet," zegt bezoeker Ilse. "Je komt hier voor de vibe. Dit is één van de weinige plekken die ik ken waar je gewoon met iedereen kan kletsen en een goed gesprek kan hebben. Zou je in een kroeg of restaurant ooit aan een tafel met vreemden gaan zitten? Hier wel."

Zoë werkt achter de bar, en baalt ook. "Het gaat me niet zozeer om m'n baantje, maar om de plek. Het is echt een buurthuis dit," zegt ze.

De Graal heeft twee verdiepingen. Boven is er een soort loungeplek vol met planten, waar bovendien een kameleon en een albinokikker in een terrarium wonen. Beneden is een muziekstudio en staan tafels om aan te hangen. Er zitten mensen huiswerk te doen, wat te schaken of gewoon stonede gesprekken te voeren. De wc is volledig in blacklight geschilderd, en het personeel achter de balie is jong, lief en soms wel heel erg relaxed.

Waarom deze dertig jaar oude huiskamer moet sluiten, is een bizar verhaal. En dan heb ik het nog niet eens over die onzinnige regel over de afstand tussen scholen en coffeeshops. Het idee dat coffeeshops weghouden bij scholen het gebruik onder de jeugd zou remmen, heeft nooit enige wetenschappelijke onderbouwing gehad. Niet alleen kunnen mensen gewoon een paar meter verder fietsen, maar jongeren onder de 18 mogen sowieso niet in een shop komen. Politieonderzoek naar overlast door coffeeshops leverde bovendien ook niet de (wellicht) gewenste resultaten op, want ze konden bijna niemand vinden die last van ze had.

De Graal is het pijnlijke slachtoffer van een hele rare, politieke onderhandeling. Het is een van de laatste van de tientallen shops die dankzij het spook van Ivo Opstelten, de vorige minister van Veiligheid en Justitie, moeten stoppen met de wietverkoop. Om dat te begrijpen moeten we van de Amsterdamse Pijp in 2016 naar het Kommelkwartier in Maastricht in 2004.

In Maastricht was namelijk ophef ontstaan over de overlast van de coffeeshops. Het zou er op straat te veel naar wiet ruiken, het was moeilijk om een parkeerplaats te vinden, en al die buitenlanders die erop afkwamen, ja, dat voelde gewoon onveilig he.

Daarom kwam er een voorstel in de zuidelijke gemeentes: alle coffeeshops moesten de stad uit en verplaatst worden naar de rand van de stad. Een beetje zoals de McDrive, zodat de centrumbewoners er geen last meer van hadden en de toeristen snel heen en weer konden.

Het leek een goede oplossing voor de Nederlanders, maar het zorgde voor een politiek probleem met Belgische burgemeesters. Die liberale Nederlanders zouden de Belgische bevolking zo veel te makkelijk van drugs voorzien, en dat kon natuurlijk niet. Het werd een internationale patstelling, die uiteindelijk terechtkwam bij Ivo Opstelten. Een man die toen net minister van Justitie was en een oorlog tegen criminaliteit was begonnen, die in zijn geval vooral neerkwam op het bestrijden van drugshandel in alle vormen.

Opstelten wilde de zogeheten 'wietpas' invoeren: alle shops in Nederland moesten besloten clubs worden waar je alleen met een registratie naar binnen zou mogen. Een plan dat zo hemeltergend onpopulair bleek dat het uiteindelijk van tafel ging. Wel werd er een light-versie doorgevoerd: Nederlanders mochten nog gewoon wiet kopen, maar toeristen zouden voortaan niet meer naar binnen mogen. In eerste instantie gold dit alleen in steden langs de grens, zoals Venlo, Eindhoven en Maastricht, maar uiteindelijk ook in steden als Amsterdam.

En dus klopte minister Ivo Opstelten op de deur van de Amsterdamse burgemeester Eberhart van der Laan. Hij vertelde hem dat het klassieke beeld van Amsterdam, als wereldwijd symbool van vrijheid voor iedereen, binnenkort ten einde zou lopen. Coffeeshops zouden namelijk alleen nog voor Nederlanders zijn, ook in Amsterdam.

Een vrij matig idee, vond ook de burgemeester. Op het Rijksmuseum en rondvaartboten alleen krijg je de hotels niet vol. Zijn achtergrond als mediator kwam van pas: zou de minister het misschien goed vinden als hij 'het probleem' op een andere manier serieus nam, zo schreef hij later in een brief. Wat als hij nou alle coffeeshops binnen 250 meter van een school zou sluiten, net als de minister Opstelten had gedaan in Rotterdam toen hij nog burgemeester was?

Opstelten ging akkoord. Amsterdam zou ongeveer 40 coffeeshops gaan sluiten die te dicht bij een school liggen, in verschillende golven. De burgemeester erkende de zinloosheid ervan aan een coffeeshopeigenaar: "Dat is een beetje symboolpolitiek, je kan ook iets verder fietsen," aldus Van der Laan. Hij legde de beteuterde mevrouw uit dat de gemeente daarom de shops wilde helpen. Ze kregen verschillende opties: sluiten, verhuizen, of een andere vorm van horeca worden en dus in plaats van wiet verkopen biertjes gaan tappen.

"Een kroeg worden, ik moet er niet aan denken," zegt Daniël, de oprichter van De Graal. "Heb je weleens dronken mensen gezien - ik moet dat hier niet hebben." De Fransman heeft de zaak ingericht met allerlei antiek uit de hele wereld, het is echt z'n kindje. Hij opende de tent op de Franse feestdag 14 juli, 1992. Maar hij kan eigenlijk al jaren de stress van het runnen van de shop niet meer aan.

Daniel is het type shopondernemer dat dingen moeilijk uit handen kan geven, maar zich tegelijkertijd nauwelijks raad weet met alle bureaucratie waarin coffeeshops tegenwoordig moeten opereren. Typerend vond ik die keer dat ik 'm zelf opzichtig de wiet zag bijvullen vanuit boterhammenzakjes, normaal gesproken iets dat discreet gebeurt door een medewerker die zogenaamd via de 'achterdeur' gesealde zakken komt aanleveren.

Daniels stashplek was door een kennis doorverhuurd aan een geflipte buitenlander, dus die werd opgerold. In die periode was ik vaak in de shop, en vertelde ik hem wat er in de politiek allemaal aan de hand was, wat betreft het beleid over wiet. Elke keer als ik 'm zag, leek de wereld nog iets zwaarder op z'n schouders te wegen. Veel te laat begon hij in te zien wat er met zijn shop aan de hand was.

In de tussentijd was de situatie voor de Amsterdamse burgemeester pijnlijker geworden. Ivo Opstelten moest in april 2015 namelijk aftreden omdat hij informatie had achtergehouden over een deal met een hasjhandelaar, de zogeheten 'bonnetjesaffaire'. Van der Laan had al een stuk of vijftien shops gesloten vanwege zijn deal met Opstelten, maar die was nu opeens vertrokken. Als hij de laatste - waaronder De Graal - niet zou sluiten, riskeerde de stad misschien een claim van de shops die al wél dicht waren.

De burgemeester wist de sluiting een jaar te rekken, maar kon niet meer onder de deal uit, zo zegt zijn woordvoerder Jasper Karman nu: "Wij moeten ons aan onze kant van de deal houden, ongeacht welke minister er nu zit en ongeacht het feit dat de burgemeester het 'symbolisch' noemde. De Hoge Raad heeft onlangs besloten dat die wietpas ingevoerd had mogen worden. Dus stel er komt een minister in een nieuw kabinet die opnieuw de wietpas wil gaan invoeren, dan kunnen wij in elk geval zeggen dat we ons aan de deal gehouden hebben."

De gemeente heeft z'n best gedaan, zegt Karman nu. "We hebben geprobeerd de shops te laten verhuizen, of om ze een andere invulling te geven. Wij zijn als gemeente ook echt niet tegen coffeeshops, en als er een goed plan komt dat past in de spreiding van coffeeshops, dan kunnen er in de toekomst ook gewoon weer nieuwe bijkomen."

"Kunnen we niet gewoon toeristen gaan verbannen uit deze shop," stelt medewerker Zoë voor. "De shop heeft toch voornamelijk een buurtfunctie." Een hele goede vraag die eigenlijk twee jaar geleden gesteld had moeten worden. En of het kan? Karman weet het niet, en adviseert de shop daar zelf achteraan te gaan.

Uiteindelijk is Ivo Opstelten de hoofdaanstichter geweest van deze jammerlijke misère, Amsterdam kun je hooguit verwijten dat het wisselgeld in de deal vrij hoog was. Ik heb bijna alle veertig coffeeshops bezocht die in de afgelopen twee jaar gesloten zijn, en om sommige hoef je echt niet te treuren. In het centrum zaten er een paar parels tussen die inmiddels dicht zijn, maar anderen waren karakterloze witwasmachines. Het zou alleen zo mooi zijn als de regels eens rekening zouden houden met dat soort dingen, in plaats van dat het al zo'n dertig jaar voornamelijk draait om het rustig proberen te houden van het CDA en de VVD, met alle willekeurige regels die daarbij worden ingevoerd.

Medewerker en soort-van-manager Jacques houdt hoop dat de Graal voorlopig kan blijven bestaan als huiskamer voor de buurt. De grote vraag is dan wel hoe de tent financieel het hoofd boven water kan houden in De Pijp, een buurt die inmiddels landelijk bekend staat als één van de hipste.

"Wie weet kunnen we iets doen met broodjes en koffie, en dat je dan wel mag blowen. Ik weet niet of dat kan, en of er dan genoeg geld binnenkomt, maar wie weet. Voorlopig proberen we nog even open te blijven zonder wietverkoop en kijken wat we kunnen," vertelt Jacques. Hij zet wat krekels in het terrarium, voor de kameleon. "Als ik hier 's avonds de deur achter me dichttrek, dan hoor ik ze vaak tsjirpen in de donkere shop."